Start van hoofdcontent

Stad

nl

Vrienden en collega's over Eberhard van der Laan: 'Zijn natuur was de verbinding zoeken'

6 oktober 2017, 12.24 uur · Aangepast 6 oktober 2017, 14.06 uur

Een vechtlustige sociaaldemocraat die als burgervader de stad wist te verbinden. Zo zullen vrienden en collega's burgemeester Eberhard van der Laan (62) herinneren. 'De stad heeft het als vanzelfsprekend en logisch ervaren, maar hij was heel bijzonder in een moeilijke tijd.'

'De eerste keer dat ik hem sprak dacht ik: wat is dit voor rare, intimiderende straatvechter', zegt parlementair journalist Max van Weezel. 'Het was geen voorbeeld van diplomatie en tact. Het was echt een tamelijk ruige donder.' Van Weezel had eind jaren negentig in Vrij Nederland de harde campagne van de PvdA tegen coalitiepartner VVD ongeloofwaardig genoemd. Dat kwam hem op een donderpreek te staan. 'Ik schrok wel', zegt de journalist. 'Dat ging hard.'

Eberhard van der Laan – toen nog raadslid – droeg in die tijd een leren jack en de gereformeerde jongen uit Rijnsburg had zichzelf een Amsterdams accent aangeleerd. 'Alsof hij een marktkoopman op de Ten Katestraat was.' Het was dan ook een leerling van Jan Schaefer. De ouderwetse sociaaldemocraat, bekend van de legendarische woorden 'In geouwehoer kun je niet wonen'.

Lees ook: Burgemeester Eberhard van der Laan (62) overleden

Maar de PvdA had ondertussen het imago opgebouwd van een arrogante machtspartij, die zich drukker maakte om prestigeprojecten dan de volkswijken. Toen Van der Laan in 1993 het fractievoorzitterschap overnam, moest dat anders. 'Niet lullen, maar doen.'

Rouwdouwer
'Zijn missie was: kom die Stopera uit, ga praten met mensen en luister', zegt Van Weezel. 'Hij heeft echt afgerekend met de oude garde. Ze waren gewoon echt heel megalomaan bezig in de Stopera. Het was wel even nodig dat de PvdA weer terug naar zijn wortels werd getrokken.'

In tegenstelling tot de landelijke tendens, wist rouwdouwer Van der Laan de verkiezingen te winnen. Van mening dat echte sociaaldemocraten geen beroepspolitici moeten worden, vertrok de advocaat eind jaren negentig uit de raad. Maar als er hommeles was in de stad, dan ging zijn telefoon en werd hij weer van stal gehaald als 'mediator'.

Achter de schermen bleef hij betrokken in de partij. Als eerste waarschuwde hij voor de 'verhuftering' van de samenleving. 'De PvdA heeft daar toen weinig mee gedaan en Pim Fortuyn ging er met thema vandoor', zegt Van Weezel. In een lezing, ook rond die tijd, hield hij een betoog over dat het niet gek is als mensen zich niet altijd even lekker voelen als ze hun wijk zien veranderen. 'Het was de eerste keer dat ik Eberhard zag', zegt Wouter Bos. 'Ik dacht, dat is een bijzondere vent. Het was de eerste keer dat ik een PvdA-politicus helder hoorde verwoorden wat ik zelf ook dacht. Dat we niet weg konden kijken van de problemen die er zijn in de multiculturele samenleving. Het is die lezing geweest waardoor ik hem als minister vroeg.'

Verbinding zoeken
Dat ministerschap kwam er in 2008, op de post Wonen, Wijken en Integratie. Daar was weinig overtuigingskracht voor nodig. 'Eberhard had een groot gevoel voor de publieke zaak. Dus als de publieke zaak roept, dan vond hij eigenlijk ook dat je moest. Een ereplicht', zegt Bos. Het ministerschap ging hem goed af. 'Hij kon streng zijn als het moest, het is niet iemand die je onder de tafel kletst. En dat hadden we nodig. Maar hij zocht niet de confrontatie. Zijn natuur was de verbinding zoeken.'

Lees ook: Documentaire: Het leven en werk van Eberhard van der Laan

Van der Laan liet een enorm rookhok in zijn werkkamer plaatsen. 'Dat was er opeens', zegt Bos. Van Weezel herinnert zich hoe de minister tijdens een interview schreeuwend de vragen beantwoordde uit het hok. Af en toe kwam hij naar buiten om rondjes om zijn bureau te rennen vanwege een hernia. Zijn bode huppelde achter hem aan met een mandje fruit.

Een ander opmerkelijke toevoeging aan de ministerskamer was een nazi-propagandaposter uit het begin van het Hitler-regime. Daarop stond een geestelijk gehandicapte met de tekst: 'Weet u wel hoeveel het u als belastingbetaler kost om hem in leven te houden?' 'Heel heftig', zegt Van Weezel. 'Het was in dezelfde tijd dat de PVV hem gevraagd had naar cijfers over wat migranten ons gekost hadden. Hij weigerde die te geven. Toen ik vroeg waarom, wees hij naar die poster. Hij vond het walgelijk.'

De mediator
Door de interviews met Van der Laan als minister, leerde Van Weezel hem pas echt kennen. 'Toen ben ik van hem gaan houden. Ik ben zijn vechtlust, dat was toch wel het centrale woord bij hem, anders gaan zien. Ik dacht eerst: wat is dit voor ongelikte beer.' Maar toen de journalist hoorde over de verzetsdaden van Van der Laans ouders, snapte de journalist waar het vandaan kwam. 'Die man kon echt niet tegen onrechtvaardigheid. Ik heb toen na zijn grote mond, ook zijn grote hart ontdekt.'

Het kabinet kwam vroegtijdig tot een einde en Van der Laan leidde de coalitieonderhandelingen in Amsterdam op het moment dat Job Cohen afscheid nam. Partijgenoot Carolien Gehrels, de latere loco-burgemeester, herinnert zich die onderhandelingen goed. 'We waren aan het formeren met D66 en Eberhard had ons op dag twee de opdracht gegeven om op verschillende onderwerpen onze visie te geven. In plaats daarvan kwamen wij terug met een persbericht over het nieuwe college. Toen gaf hij ons ongenadig op onze lazer. Dat vond hij van die PvdA-arrogantie, vijf stappen te ver. Dan zette hij je op je plaats, maar bracht hij iedereen ook weer bij elkaar.'

Lees ook: Van der Laan hoopte dat Amsterdam 'een lieve stad' zal blijven

Dat was de befaamde mediation van Van der Laan waarmee hij groepen wist te verbinden die tegenover elkaar dreigden te komen staan. Gehrels kende het al uit de tijd dat Van der Laan vanuit zijn advocatenkantoor werd ingevlogen om in te grijpen bij een conflict. 'Eerst mensen op hun gemak stellen, grappen maken, vragen stellen. Dan heel duidelijk de kaders en spelregels aangeven. En als je daar dan ook maar enigszins buiten dreigde te gaan, greep hij in.' Zo trok hij haar een keer mee naar buiten, een overleg uit. Hij moest haar apart spreken. 'Bleek dat hij even een sigaretje wilde roken.'

Echt een leider
Vanuit Amsterdam kwam het verzoek of hij wilde solliciteren als opvolger van Job Cohen. 'Eberhard was een uitmuntend figuur. Als je ervoor gevraagd wordt en mensen willen het, dan moet je van goede huize komen om nee te zeggen', zegt Bos. 'Hij voelde zich zo welkom', weet Van Weezel. 'Het was een zee van vreugde, een warm bad.' Volgens Gehrels was Van der Laan, Amsterdammer in hart en nieren, al erg geliefd in de stad. Ook bij andere partijen. 'Deze baan zat hem echt als een oude jas.'

Vrij snel diende een van de grote dieptepunten zich aan: de Amsterdamse zedenzaak. 'Dat was zijn absolute proeve van bekwaamheid', zegt Gehrels. 'Hij zei: Ik rust niet voor de laatste ouder gerustgesteld is. Dat heeft hij ook waargemaakt. Zo precies, zo zorgvuldig. Zo oprecht, integer en zorgzaam. De ouders mochten hem altijd bellen. Dat is bijzonder hoor, dat toont aan dat hij een politiek leider was. Daarom vind ik het ook zo erg. Als het iets anders gelopen was… Hij had voor het land ook zoveel kunnen betekenen als hij twintig jaar verder had gekund. Hij was echt een leider die mensen in deze tijden nodig hebben. Iedereen gaat voor hem, iedereen houdt van hem.'

Er staan als het moest
In een crisis was hij op zijn best, zegt de voormalig loco-burgemeester. 'Hij kon pieken op het juiste moment. Dat is karakter en ervaring. Het zat in hem. Hij wist wanneer hij er moest staan.' Ze herinnert zich ook nog goed het bezoek van de Russische president Vladimir Poetin in 2013. Er was toen veel kritiek op het Russische anti-homobeleid en Van der Laan vroeg Gehrels (zelf lesbisch) met de ambtsketen naar de Hermitage te gaan om Poetin te ontvangen.

'Ik weet dat hij dat heel mooi vond, dit zijn ook dingen die hem kenmerken. Het was een buitengewoon grote provocatie. Hij vond het nodig om Poetin te laten merken dat hij het niet eens was met zijn beleid op het gebied van homorechten.' Later die zomer stond Van der Laan zelf bij een gaymanifestatie op het Museumplein en droeg hij de regenboogketen van zijn voorganger Schelto Patijn. 'Dat zijn voor homo's heel ontroerende momenten en belangrijke momenten voor Amsterdam.'

Een van de grote dieptepunten was MH17. Toen het vliegtuig werd neergehaald, was de burgemeester op zijn vakantieadres in Italië. Op dezelfde berg waar Wouter Bos een huisje huurde en de twee 's zomers in korte broek samen boodschappen deden en een goed glas wijn dronken. 'We zaten daar samen toen we het hoorden. Dat is echt zo'n moment waarop een burgemeester een burgervader wordt. Hij moest terug, proberen iets te betekenen voor de familie van de slachtoffers. Dan schiet hij in burgemeester-modus, doordrongen van het leed. De burgemeester is nodig, hier moet ik zijn. De volgende ochtend was hij in Amsterdam.'

Heilige plicht
Wat voor de buitenwereld verborgen bleef, was de klap van de uitslag van de gemeenteraadsverkiezingen in 2014. De PvdA werd weggevaagd. Max van Weezel zag de burgemeester staan bij de uitslagenavond. 'Volgens mij was hij heel erg aangeslagen. Hij vermande zich wel en gaf de winnaars een hand. Op dat moment zie je wel je levenswerk instorten. Hij heeft twintig jaar van zijn leven gestoken in het van de PvdA weer een volkspartij maken. Hij is echt bang voor het uit elkaar vallen van de stad in niet alleen rijk en arm, maar ook blank en zwart.' Gehrels beaamt de impact. 'Dat vond hij heel erg. Hij heeft toen ook gezegd: Ik sta boven de partijen, maar zal sterven in het rode shirt.'

Toen Van der Laan met ziekte begon te kampen, wilde hij toch door. 'Het was niet ter meerdere glorie van hemzelf, hij vond dat hij die vier jaar moest overbruggen', zegt Van Weezel. 'Ik kreeg tranen in mijn ogen toen ik hem 4 mei zag op de Dam, hoe hij de trappen op geholpen moest worden. Een enorme persoonlijke tragiek. Ik moet aanblijven, maar het niet kunnen. Als je ziet dat iemand zo ziek is. Jezus. Ja, jezus. Man, geniet nog even van je kinderen, had ik toen willen zeggen. Je ziet iemand voor je ogen aftakelen en toch de heilige plicht voelen om op 4 mei het plein toe te spreken.'

Ook Gehrels zag hem. Als hij maar niet valt, dacht ze. 'Het paste bij hem. En in die zin vond ik ook dat het paste bij de stad. Dat je met elkaar een zieke burgemeester steunt. Dat verbond. De burgervader was ziek en iedereen leefde met hem mee. En dat is in deze tijd van polarisatie en versplintering wat je elkaar toewenst, zo'n burgemeester. Die dat kan. En dat heeft de stad denk ik als heel vanzelfsprekend en logisch ervaren, maar daarmee is hij heel bijzonder geweest in een moeilijke tijd', zegt ze.

Zo geweldig sterk
Wouter Bos: 'Hij was een oer-sociaaldemocraat. Hij geloofde in het verbinden van de elite met de achtergestelden. Hij geloofde in verheffing. Dat motiveerde hem ook. Weinig Amsterdammers zullen hem betrapt hebben op partijpolitiek. Maar ik heb ook veel met hem gepraat, of het nou aan de rand van het zwembad was of in deftig kostuum. En aan meningen had hij geen gebrek. We lulden over alles.' Het ging vaak over politiek, de wereld. Over voetbal werden de Feyenoord- en Ajax-supporter het niet eens. 'Het blijft bijzonder dat je dan in de zomer in je zwembroek met een iets te bolle buik en een goed glas wijn lekker zit te eten en te drinken, weet je, zo herinner ik hem minstens zo zeer. Dat is heel dierbaar.'

'Hij kon echt een straatvechter zijn, maar ook een groot intellectueel', zegt Gehrels. 'Dat maakte hem zo bijzonder. Dat kunnen niet veel mensen. Ik vind het heel erg. Er zijn heel veel mensen die het heel erg vinden, hè. Het is niet dat hij een paar beste vrienden heeft die hem nooit meer zullen vergeten. Hij heeft echt een heel diepe indruk gemaakt op heel veel mensen. Omdat hij zo bijzonder, open en aardig was en tegelijkertijd krachtig en zo geweldig sterk. Het was ook echt een krachtpatser. Hij kreeg ook echt voor elkaar wat hij wilde.'

Gehrels weet dat veel mensen de burgemeester gaan missen. Ook buiten de stad. 'Dat is van de jongens op de school van mijn zoontje tot de koning en koningin, het is van de burgemeester van Beijing tot de kinderen in de achterbuurten van Sao Paulo. Echt waar. Dan bedacht hij dat er een Cruyff Court moest komen in Mumbai en staat hij daar met de jongetjes te voetballen, dat kan ie. En dan trekt hij zich er niets van aan dat de Lord Mayor van Amsterdam niet geacht wordt te voetballen in zo'n kastenmaatschappij, dat vindt hij dan gewoon leuk en dat doet hij dan.'

Meer rond het overlijden van burgemeester Van der Laan lees je op AT5.nl/vanderlaan