Start van hoofdcontent

Achtergrond

nl

Jaren tien: Wie kan zich nog veroorloven een Amsterdammer te zijn?

30 december 2019, 07.00 uur · Aangepast 30 december 2019, 08.33 uur · Door Redactie

 

Amsterdam is in tien jaar tijd uitgegroeid tot een wereldstad die zich kan meten met de grootste metropolen. Dat is goed voor de economie, maar maakt de stad ook drukker en duurder. Een van de bijzonderste Amsterdamse waarden staat onder druk: gelijkheid.

Een grote bouwput. Het Rijksmuseum is grotendeels gesloten voor verbouwing, net als het Stedelijk en delen van het Centraal Station. Overal in de binnenstad zie je werkzaamheden aan de Noord/Zuidlijn. Wie trek heeft in een wafel met Nutella, of een ijsje met Nutella, of een pannenkoek met Nutella, moet helemaal naar de supermarkt toe. Ook opvallend zijn alle bordjes met 'te koop' in woonwijken, iedereen wil van zijn huis af.

Het Amsterdamse straatbeeld van 2010 is onvergelijkbaar met nu. Het is crisis, die gaat maar door. 'Uiteindelijk kwam er een double dip en hield die langer vol dan de grootste pessimisten hadden gedacht', blikt Jeroen Slot terug. Als hoofdonderzoeker van de dienst Onderzoek, Informatie en Statistiek kent hij de hartslag van de stad als geen ander. 'Die huizenmarkt was een van de belangrijkste indicatoren voor de crisis. Mensen konden niet weg. Ik heb weleens gezegd: er zijn 30.000 Amsterdammers tegen wil en dank.'

Bevolkingsgroei én toerisme

Toch zijn er dan al lichtpuntjes. 'Er waren twee dingen heel bijzonder. Aan de ene kant bleef de bevolking groeien. Mensen zagen toch meer kansen in de stad. En het andere ding dat gewoon doorging, dat was het toerisme. Dat bleef maar groeien, niet zo kinderachtig ook', zegt de cijferkoning.

Daar zet de stad ook op in. De hotelcapaciteit is vergroot en de 'I Amsterdam'-marketing draait op volle toeren. Al sinds de jaren negentig probeert Amsterdam zijn imago op te poetsen. Niet langer dat van een stad waar je over junks en krakers struikelt, waar je beter niet te gehecht kan raken aan je fiets of autoradio. Het werkt. Heel goed zelfs. De wereld herontdekt Amsterdam.

April 2013. De heropening van het Rijksmuseum - Floris Looijesteijn

De Amerikaanse auteur Russell Shorto woonde jarenlang in de stad en schreef de bestseller Amsterdam: geschiedenis van de meest vrijzinnige stad ter wereld (2013). Zes jaar geleden keerde hij terug naar de Verenigde Staten voor zijn familie, maar meerdere keren per jaar is hij nog hier te vinden. 'Elke keer sta ik weer versteld door de veranderingen. Ik zie steeds meer mensen, meer toeristen. Het is overweldigend', zegt hij.

De bouwsteigers verdwijnen weer en onthullen een opgepoetst, aangeharkt straatbeeld. 'Het was een gezamenlijke inspanning voor een upgrade van de stad', zegt Shorto. 'Nu zie je het resultaat. Het is precies het effect dat beoogd werd. De stad is groter, aantrekkelijker voor meer mensen. Het voelt bijna als het einde van een tijdperk.'

Al die toeristen moeten iets te doen hebben. De stad krijgt nieuwe topattracties, zoals de Heineken Experience. Het bierpretpark strijdt nu - tien jaar na de opening - met het Anne Frank Huis om de derde plaats van populairste uitjes in de stad. Voor de deur is het altijd druk, op straat een komen en gaan van touringcars. Elders in de stad krijg je hetzelfde beeld, ook op het water nemen de chaos en het lawaai enorm toe.

Toeristen in de rij voor de Heineken Experience - Twycer

Slot herinnert zich nog het moment dat de drukte een probleem werd. Dat was bij het verwerken van de leefbaarheidsscores die bewoners gaven aan hun buurt. 'We hadden eerder wel slechte cijfers, maar dat was dan in Noord, Nieuw-West of Zuidoost. Nu zag je ze ook in het centrum. Dat begon met een klein rood vlekje en dat vlekje is inmiddels een heel stuk groter.'

Bewoners van de binnenstad merken de terugkeer van de straatdealers, staan soms muurvast in de toeristenoptocht. 'Je kunt er niet meer door', zegt Slot. 'En elke winkel is er op gericht, je wordt aangesproken in het Engels. Al die dingen leiden tot vervreemding.'

Vrijplaatsen en rafelranden
Een Amsterdam zonder paradijsvogels is moeilijk voor te stellen. Daarom hielden we lang vast aan broedplaatsen voor tegencultuur. Maar nu verdwijnen ook deze rafelranden van de stad. Iconische kraakpanden zoals het Slangenpand werden ontruimd (en vervolgens verhuurd aan 'bij voorkeur' expats). De ontruiming van het ADM-terrein vorig jaar, voelde als het einde van een tijdperk. AT5 maakte er een documentairereeks over, die is hier op ons YouTubekanaal terug te zien.

Er komen kaaswinkels, Nutellawinkels, toeristenshops en overal loketten van Tours & Tickets. Ook geliefde winkelgebieden zoals de Negen Straatjes en Haarlemmerdijk ontkomen niet aan de "monocultuur". Buitenlandse investeerders komen snel een graantje meepikken. Volgens schrijver Shorto kan Amsterdam de toestroom minder goed aan dan andere wereldsteden zoals Londen en Parijs.

'Die ontwikkelden zich als grote steden, maar Nederlanders ontwikkelen hun steden bewust tot een bescheiden omvang. De toevloed van buitenlands geld is in het bijzonder problematisch, de stad is niet ontworpen om dat te absorberen. Wat betreft het toerisme, dat gebeurt overal. Het is niet iets dat Amsterdam makkelijk kan oplossen. Tegelijkertijd is het door de grootte problematischer. Ik las dat zo’n 19 miljoen bezoekers per jaar komen, 22 keer het aantal inwoners, het is moeilijk om jezelf niet als attractie in een dierentuin te zien.’

Quote

'Nederlanders ontwikkelen hun steden bewust tot een bescheiden omvang'

Russell Shorto

Boze bewoners trekken aan de bel. Met name Airbnb moet het ontgelden. Slot noemde het vakantieverhuurplatform al in een vroeg stadium 'toxisch'. 'Het legt druk op de huizenmarkt en leidt tot prijsstijgingen', legt hij uit. Hoewel er veel meer hotelkamers dan Airbnb-adressen zijn, is de concentratie van de woningverhuur in sommige wijken opvallend hoog. Bijvoorbeeld Oud-West, waar weinig hotels zijn. Soms lijkt Airbnb de schuld van alle problemen te krijgen. 'Het heeft een heel hoge symboolwaarde', zegt Slot. Het heeft zowel met de drukte te maken, overlast en de steeds hogere woonlasten in de stad.

De drukte komt niet alleen van toeristen, want ondanks de aanvankelijke crisis groeit het aantal inwoners met tienduizend per jaar. Dat zijn honderdduizend nieuwe Amsterdammers in het afgelopen decennium. 'Voor Nederlandse begrippen is dat een middelgrote stad', zegt Slot. Onlangs brak de stad zijn eigen inwonersrecord (ruim 870.000) en de zes nullen zijn in zicht. De miljoenste Amsterdammer komt in 2032, voorspelt Slot.

Bevolkingsgroei Amsterdam sinds begin vorige eeuw - Bevolkingsgroei Amsterdam sinds begin vorige eeuw

Al die mensen willen ergens wonen. Huizen worden veel intensiever bewoond dan voorheen, tot en met het laatste zolderkamertje. Huren schieten de lucht in, net als de vierkantemeterprijs van koopwoningen. 'Wat we zeker weten is dat die woningmarkt het niet aankan', zegt Slot. 'Je kan niet in dat tempo bijbouwen. Nou, dat leidt tot prijsstijging. En dat zit ook echt wel over de top.'

Slot legt uit dat het rendement van een koopwoning 6 procent hoort te zijn. 'Dat is het nu niet. Als mensen toch kopen, dan speculeren ze eigenlijk op verdere prijsstijging. En daarmee komt een sentiment in de markt dat je eigenlijk niet wil.' Er komen grote investeerders uit binnen- en buitenland. Die hebben meestal vooral de eigen winst voor ogen. Woningen worden "verkamerd" of puur en alleen gekocht om tegen maximale prijs te verhuren.

De gemeente moet bijbouwen, maar dat gaat traag. Vaak zijn slimme vastgoedpartijen de stad te slim af. Woningen die bedacht waren als goedkope of middenhuur, komen in het hoge segment op de markt. 'Je krijgt het niet in dit tempo bijgebouwd en zelfs als je bouwt vraag je je soms af: faciliteer je nou deze ontwikkeling van kleine huishoudens die er korter zijn?', vraagt Slot zich af.

Verandering van de Amsterdamse woningvoorraad (x 1.000) - Verandering van de Amsterdamse woningvoorraad (x 1.000) - OIS

Een middenwoning in de stad is inmiddels een appartement van 45 vierkante meter. Ongeschikt voor een agent en verpleegster met kinderen. 'Die heel kleine woninkjes leiden wel tot de vraag wat dit voor de toekomst betekent.'

Die gezinnen verlaten de stad dan ook. Toch groeit de bevolking flink. De nieuwe Amsterdammers komen niet - zoals vroeger - uit de provincie, maar uit het buitenland. En het zijn geen vluchtelingen of lage loonarbeiders, maar hoogopgeleiden uit West-Europa en de Verenigde Staten.

September 2018. Potentiële huurders staan in de rij om te kijken bij een woning in de Sarphatistraat

Crisis voorbij, gaat Amsterdam Londen achterna?

Als de crisis eindelijk voorbij is, ontploft de economie. Het gaat goed op de Zuidas en bij allerlei internationaal georiënteerde start-ups en andere ict-bedrijven. Amsterdam groeit uit tot een populaire hub voor kennismigranten.

Daar komt de Brexit nog eens bovenop. Multinationals wisselen hun Londense kantoor in voor eentje in Amsterdam. De gemeente hengelt ook actief naar deze leavers. Zo duiken er in de Londense City posters op waarin de lage huur in Amsterdam aangeprezen wordt. 'Dit is precies wat heel veel weerstand en verzet oproept. Voor wie ben je er nou eigenlijk?', zegt Slot.

'Die economie is verslaafd aan hogeropgeleiden. En die hogeropgeleiden kunnen we intern onvoldoende vinden, dus halen we ze uit het buitenland. Nou, dat is goed voor de economie, maar het kan ook tot spanningen leiden', zegt Slot.

'Sommige mensen hebben weleens het gevoel dat expats wel heel erg in de watten gelegd worden met allerlei regelingen.' Ze krijgen soms hulp bij het zoeken naar een woning, betalen minder belasting en kunnen zo meer huur betalen. 'Waarom wordt die inspanning niet op ons gericht? Waarom profiteren wij niet meer? Waar gaat het dan naartoe eigenlijk? Waar staan we over twintig jaar?'

Een kennismigrant blijft vaak maar tijdelijk in de stad, een paar maanden tot een paar jaar. 'Deze tijdelijke bewoners hebben een houding ten opzichte van de stad die deels vergelijkbaar is met een toerist en deels van een bewoner. Dit kan tot wrijvingen in buurten leiden', waarschuwde Informatie, Onderzoek en Statistiek al in 2011.

'Dat komt heel erg uit', zegt hoofdonderzoeker Slot nu. 'Je moet vermoeden dat zij minder in de stad investeren dan anderen. En dat levert gemakkelijk die spanning op. Waarom jij wel en ik niet? Het is heel erg wennen, we zijn er nog niet klaar mee.'

Ook Shorto, een paar jaar geleden zelf nog expat in Amsterdam, merkt het. ‘Ik denk dat er veel is veranderd sinds ik vertrok. Ik had het gevoel dat ik in een Nederlandse buurt woonde. Er waren wel plekken waar je andere talen hoorde, maar als je naar de winkel ging was je gewoon in een Nederlandse stad. Ik snap dat het verontrustend kan zijn, blijkbaar is het eigen succes nu problematisch', zegt hij.

Quote

'Je hebt nieuwe ideeën nodig. Je wil niet alleen allerlei braverikken die cum laude zijn afgestudeerd'

jeroen slot

Slot en Shorto waarschuwen ervoor om expats an sich niet als probleem te bestempelen. 'Het kan heel makkelijk tot een heel naar, populistisch betoog leiden. Maar er zitten ook een paar reële vragen in', zegt Slot. Shorto: 'Als het al een issue is, dan zijn er grotere problemen. De Brexit toont vooral het grotere probleem van buitenlandse manipulatie aan.'

Vissen naar grote bedrijven in Londen is ook niet onverstandig, vindt Shorto. 'Ik denk dat dit misschien iets gezonds is. Jullie stad moet concurrenten met andere steden, maar de gemeente moet ook inwoners en leefbaarheid beschermen. De truc is om dat in balans te houden.'

En in die balans zit nu het probleem. 'Wat je eigenlijk ziet gebeuren is dat die stad minder toegankelijk wordt. Je hebt meer opleiding, meer geld nodig om die stad in te kunnen komen', zegt Slot. 'Er komt bijna geen arme bevolking de stad in.' Ook voor studenten is het steeds lastiger. 'Als de jongeren de stad niet meer inkomen, dan is het gedaan met de vitaliteit van de stad. Je hebt nieuwe ideeën nodig. Je wil niet alleen allerlei braverikken die cum laude zijn afgestudeerd.'

'Iedereen heeft het over het succes van de stad, maar in feite zijn het nog twee steden naast elkaar.' Slot wijst met zijn vinger op een kaart en trekt een rondje over de ring. 'Het deel dat sociale woningbouw is, daar voelen ze het succes niet zo.' Lageropgeleiden profiteren te weinig, zitten vast in hun woning. Hun kinderen vinden geen plekje meer in de stad. Een op de vijf Amsterdammers leeft in armoede. Slot: 'Het voorkomen van verschillen vergt heel veel onderhoud.'

Waar komen al die toeristen opeens vandaan?
Wereldwijd groeit het aantal mensen dat zich vakanties kan veroorloven flink. Ook het aantal wereldbewoners dat in een stad woont groeit, en stedelingen gaan weer graag kijken in andere steden. Dat dit drie keer per jaar moet, bedenken ze niet zelf. Gehaaide marketeers jagen ze het vliegtuig in. 'Het is niet zo dat een er lang een onbevredigde, intrinsieke behoefte van mensen was om drie keer op citytrip te gaan', zegt Jeroen Slot. Dat wordt enorm aangewakkerd door de vervoersindustrie, door al die platforms (zoals Airbnb en Booking, red.) en door steden zelf.'

Verdwijnt de gelijkheid in Amsterdam?

Slot vreest dat er steeds meer plekken ontstaan die alleen toegankelijk zijn voor mensen met veel geld. Zo streek het Soho House neer in de stad. 'Exclusief en gericht op het buitenhouden van bepaalde groepen', omschrijft Slot de sociëteit. Het druist in tegen de Amsterdamse identiteit. 'Wij zijn uiteindelijk een vrij egalitaire samenleving. Het zit er een beetje in om toch die verschillen niet zo groot te willen hebben. Dat kan onder druk komen te staan.'

Ook Shorto wijst op het egalitaire, de gelijkheid van Amsterdam. 'Van het prille begin in de zeventiende eeuw is Amsterdam gemaakt voor zijn inwoners. Je zag geen groot verschil tussen paleizen en sloppenwijken', zegt hij. 'Het was een plek voor gewone mensen, de klassenverschillen waren niet zo groot. Amsterdam vond de vrije markt uit, de effectenbeurs, maar de volgende stap was de uitvinding van de regulering. De dingen eerlijker maken, om te voorkomen dat mensen er misbruik van maakten. Dat is een historisch argument om de toevloed van het grote geld in te dammen.'

Een toerist maakt een foto van zichzelf en de, inmiddels verwijderde, Iamsterdam-letters - Charlie Lou

Vooralsnog wordt de stad alleen maar drukker en duurder. Shorto overweegt om in de toekomst weer terug naar de stad te verhuizen. Waar precies, is dan nog de vraag. 'Ik kan me nooit veroorloven om te wonen waar ik woonde toen ik vertrok.' Het leven verplaatst zich het centrum uit. Shorto ziet het ook in New York, waar hij eveneens woonde. Het karakter van de stad verandert.

‘Je kijkt om je heen en denkt: Dit is New York niet meer. De winkels zijn voor de rijken, normale mensen kunnen dit niet betalen. Mijn dochter en haar vriend wonen in Brooklyn, mensen schuiven steeds op. Ik gok dat dit ook op langere termijn het patroon in Amsterdam zal zijn. Mensen zullen steeds meer uitwijken, er zullen nieuwe creatieve hubs ontstaan. En als de prijzen daar weer stijgen, vertrekken de mensen weer daarvandaan.’ De afgelopen jaren zag hij al Brooklyns ontstaan in de stad. Zo viel het Shorto onlangs op dat de Javastraat heel hip is. ‘Dat was vroeger nooit zo.’

 

Boven: de Iamsterdam-letters worden, eind 2018, van het Museumplein gehaald. 

Internationaler, maar niet diverser

Hoewel de stad internationaler is, maakt hem dat niet per se diverser. Eerder homogener. 'Als je voluit mee zou gaan doen met de huidige economische ontwikkeling, dan zou je heel veel verliezen van wat je uniek maakt. Dan word je volledig inwisselbaar met elke andere grote stad', zegt Slot. 'Als je daar enige weerstand en iets van je oorspronkelijke identiteit in overeind houdt, dan kan heel veel van die identiteit overeind blijven. Misschien wel ten koste van iets van die groei, maar die discussie zou je ook moeten hebben.'

'Wat er nu gebeurt is dat er toch wel een klein beetje roofbouw op die stad gepleegd wordt. Dat kan je een tijdje doen en is leuk voor al die ondernemers, maar de stad zit met de consequenties en problemen. Je moet meer kijken naar de toekomst. Wat heb je over dertig jaar ook nodig.'

Quote

'Wat er nu gebeurt is dat er toch wel een klein beetje roofbouw op die stad gepleegd wordt'

Jeroen slot

Hij waarschuwt dat als alles precies zo doorgaat als nu, je een té drukke stad krijgt waar niemand meer wil wonen. Waar middengroepen en lage inkomens niet meer kunnen wonen en die ook qua vervoer onbereikbaar wordt. Met een centrum vol Unesco-erfgoed, waar toeristen de dienst uitmaken. 'Dan ga je veel meer naar steden als Florence. Dat een prachtig, historisch centrum heeft, met een oersaaie stad eromheen. Dat is op zichzelf een reëel risico.'

Slot denkt dat het niet zover komt. 'Er komt een punt waarop het niet meer lukt. Of je krijgt een nieuwe woningcrisis, of mensen verdommen het gewoon naar de binnenstad te gaan.' Een openluchtmuseum met daaromheen alleen maar dure woningen zal Amsterdam nooit worden. 'Het verzet daartegen is te groot.' Hij denkt dat de egalitaire grondtoon overwint. Maar het tij moet wel op tijd gekeerd worden. 'Nu kan het. Nu gaat het economisch goed.'