Sinds de toeslagenaffaire is er steeds meer aandacht voor te rigide wetgeving waarbij mensen die afhankelijk zijn van bijstand, toeslagen of andere sociale regelingen hard worden getroffen als er iets fout gaat. Een kleine overtreding kan soms dramatische gevolgen hebben. Als het aan de Amsterdamse ombudsman Arre Zuurmond ligt, wordt de Wet schuldsanering natuurlijke personen (Wsnp) aan dat rijtje toegevoegd. 

De wet is namelijk 'hardvochtig en rigide', stelt hij. En daar staat de ombudsman niet alleen in. Ook andere deskundigen vinden de wet 'te streng' en de uitvoering daarvan te strikt, zo blijkt uit gesprekken die AT5 de afgelopen tijd heeft gevoerd. "De toeslagenaffaire laat zien dat menselijke maat soms weg is. Ook de Wsnp is een product van zijn tijd, en reflectie daarop is enorm belangrijk", beaamt Don Ceder - net gekozen Tweede Kamerlid  voor de ChristenUnie en als advocaat gespecialiseerd in het bijstaan van schuldenaren die in de Wsnp zijn geraakt. 

Zo'n regeling kan voor schuldeisers gunstig zijn, onder meer omdat de Wsnp-bewindvoerder er streng op toeziet dat iemand met schulden zich aan alle verplichtingen houdt. Maar voor mensen zelf is het vaak een hele opgave. "De insteek van de wet is eigenlijk vooral om schuldeisers te helpen", legt Ceder uit. "En vanuit dat perspectief wordt er behoorlijk streng gekeken naar de schuldenaar."

Schone lei

Overigens biedt de Wsnp degene met schulden wél perspectief, benadrukt schuldhulpverlener Achterbergh. "Vaak zien mensen er als een berg tegenop, maar blijkt het in de meeste gevallen toch mee te vallen", ervaart schuldhulpverlener Achterbergh. "Het is niet altijd een enorme kwelling. Want er wordt ook licht aan het einde van de tunnel gegeven, door middel van de schone lei."

Zelf heeft hij er wisselende ervaringen mee. "Het blijft mensenwerk. Je kunt een keer pech hebben met de Wsnp-bewindvoerder. Het is nou eenmaal geen hulpverlener, hij of zij is er vooral om erop toe te zien dat jij je verplichtingen nakomt."

Persoonlijke omstandigheden

En het naleven van die verplichtingen is volgens critici nou net de crux.. Zo wordt er daarbij lang niet altijd rekening gehouden met persoonlijke omstandigheden, vindt Ceder. Hij heeft bijvoorbeeld cliënten  bijgestaan die te maken krijgen met een overlijden binnen de familie. "Dan lukt het praktisch gezien gewoon even niet om ook nog de verplichte 36 uur te gaan werken. Zo'n verplichting is dan te zwaar."

Dat heeft dan wel meteen grote gevolgen. Want wie niet aan de verplichtingen voldoet, kan uit het Wsnp-traject gezet worden. De tien jaar daarna mag je geen nieuwe aanvraag doen en ben je in principe aan je lot overgelaten. "De schulden komen dan weer vrij. Iemand moet deze dan helemaal zelf gaan aflossen", stelt Ceder. "En dat terwijl je dan al bijna drie jaar heel minimaal hebt geleefd."

Ook ombudsman Zuurmond sprak met verschillende gedupeerden die uit het traject zijn gezet, vlak voordat zij "de schone lei" hadden bereikt. Soms hadden ze zelfs nog maar tien dagen te gaan.

Een van de mogelijke redenen is dat iemand nieuwe schulden heeft gemaakt. Volgens de wet mag dat immers niet. Maar de ombudsman vindt het helemaal niet zo vreemd dat mensen vaak wél nieuwe geldproblemen krijgen. "Je wordt zó afgeknepen, dat je andere rekeningen niet kunt betalen. En dan ontstaan die nieuwe schulden al heel snel."

Als voorbeeld geeft hij de afvalstoffenheffing. "Als je weinig te besteden hebt, kun je kwijtschelding aanvragen van de lokale belastingen. Maar het gekke is dat gemeenten daarbij vaak niet naar je schulden kijken. Ze doen dus eigenlijk net alsof je geen geldproblemen hebt, en kijken alleen op basis van je salaris of je recht hebt op kwijtschelding."

Grote kans dat het bedrag voor de afvalstoffenheffing dan tóch van je Wsnp-rekening gehaald wordt. Want gebeurt dat niet, dan komt er nog een schuld bij. "En daarmee zou je dan je afspraken niet hebben nageleefd. Dat kan een reden zijn om je na 2,5 jaar alsnog uit het traject te gooien." Mocht dat gebeuren, dan "bijt je de jaren erna echt op een kaal houtje", aldus Zuurmond. "Daarmee is de Wsnp eigenlijk een vorm van levenslang."

Niet toegelaten tot de Wsnp

Tot nu toe ging het alleen nog maar over de stress die het traject zelf met zich meebrengt. Maar je moet eerst ook nog eens toegelaten worden. In totaal zaten er 310 Amsterdammers in de Wsnp in 2019, blijkt uit cijfers van de gemeente. In 2018 ging het om 320 en in 2017 om 496 Amsterdammers. 

Er is dus sprake van een daling. Maar uit een kritisch rapport van de nationale ombudsman blijkt dat niet per se positief te zijn. Volgens hem is de Wsnp steeds minder toegankelijk. Collega Zuurmond weet uit eigen ervaring dat mensen soms worden uitgesloten van het traject. "Bijvoorbeeld omdat ze vanuit de toeslagenaffaire al een fraudelabel hadden. Of omdat mensen geen vaste baan hadden. Als zzp'er val je dan buiten de boot."

Hoge drempel

Wat het volgens critici écht lastig maakt om toegelaten te worden, is de "te goeder trouw-toets". Wie een aanvraag wil doen voor een Wsnp-traject, moet daar eerst voor slagen. "Die drempel is heel hoog", beaamt schuldhulpverlener Achterbergh.

De toets wordt genomen over een periode van vijf jaar. In die tijd mag iemand geen schulden hebben gemaakt waarvan diegene kon weten dat het niet mogelijk zou zijn om deze terug te betalen. "Dus als je in deze periode een paar verkeersovertredingen hebt gemaakt, kun je al geweigerd worden."

Vervolgens heb je nog de mogelijkheid om te bewijzen dat je wél te goeder trouw bent. "Maar de bewijslast ligt dan eigenlijk bij jou. Terwijl je ook niet eerst schuldig bent, en dan je onschuld moet bewijzen. Daar heb ik moeite mee", vertelt de schuldhulpverlener. 

Versoepelingen

Op dat vlak is er wel iets aan het veranderen. Ook vanuit het Rijk wordt inmiddels erkend dat de toegang tot de Wsnp wel wat soepeler mag. Daarom is de minister van plan om de periode voor de “te goede trouw-toets” te verkorten van vijf naar twee jaar.

Daarnaast moet het makkelijker worden om binnen de periode van tien jaar opnieuw een nieuwe aanvraag te doen, ook al is iemand uit het traject gezet. Het verzoek zal dan in elk geval niet meer per definitie afgewezen worden, zo staat in een brief aan de Tweede Kamer.

Maar is dat voldoende? "Het zet zoden aan de dijk, maar ik zou nog verder gaan", stelt ombudsman Zuurmond. "Als ik in de Tweede Kamer zat, zou ik de Wsnp helemaal opnieuw doorlichten. Het uitgangspunt is zo hardhandig, hebben we daar wel verstandig aan gedaan?" 

Menselijke maat

Volgens hem moet in elk geval de menselijke maat meer aandacht krijgen. "Eigenlijk zou ik in elke sociale wet drie bepalingen opnemen, zodat de menselijke maat gegarandeerd is. Dat begint met een plicht tot maatwerk en de mogelijkheid om coulance te bieden. Maar ook een algemene hardheidsclausule is van belang. Daarbij zijn de regels in principe van toepassing, maar als deze onnodig hard uitpakken mag er van af worden geweken."

Ook Don Ceder vindt dat er meer rekening moet worden gehouden met persoonlijke omstandigheden. "De wet biedt daar nu te weinig ruimte voor. Daarmee scheid je mensen die verplichtingen moedwillig ontlopen, maar dat gaat ook ten koste van mensen die heel graag willen en er niet aan kunnen voldoen." Zo blijkt uit het verhaal van Sandra dat je zomaar een gele kaart kunt krijgen, ook als je de beste bedoelingen hebt.

Het verkorten van de "te goeder trouw"-toets, noemt Ceder een goed begin. "Maar de vraag is of het überhaupt zin heeft om mensen drie jaar in dit traject te laten zitten. Dat blijft een hele lange periode." Zijn partij, de ChristenUnie, pleit er daarom voor om deze periode te verkorten naar 18 maanden. "De samenleving heeft daar ook baat bij, als mensen met schulden sneller geholpen worden. Want schuldhulpverlening heeft een aardig kostenplaatje."

Strenge bewindvoerders?

Het meewegen van de menselijke maat is onder meer een taak van Wsnp-bewindvoerders zelf, vindt Zuurmond. "De wet wordt door veel bewindvoerders gruwelijk strikt uitgevoerd. Terwijl elk mens de ruimte heeft om dat minder strikt te doen."

De Beroepsvereniging Bewindvoerders Wsnp (BBW) zegt signalen van individuele gevallen waar dit gebeurt "zeer serieus te nemen". Een woordvoerder benadrukt daarbij dat Wsnp-bewindvoerders door de rechter worden benoemd en geacht worden om de wet uit te voeren. "Binnen de grenzen van de wet is het mogelijk om rekening te houden met persoonlijke omstandigheden. Maar voor aanpassing van de regeling, is de wetgever nodig."

Wel is er de laatste jaren al een verschuiving gaande, ziet de BBW. "De rol van de bewindvoerder ontwikkelt zich steeds meer van alleen toezichthouder naar een bredere invulling als casemanager. De beroepsvereniging juicht die ontwikkeling toe en pleit daarbij voor goede samenwerking tussen bewindvoerder en hulpverleners."

"Amsterdam is nog wel coulant"

Ook de ombudsman is van mening dat de overheid - en dan niet alleen het Rijk - een belangrijke rol in deze kwestie speelt. "De gemeente Amsterdam is overigens nog wel coulant. Geprobeerd wordt om het uiterste op te zoeken van de grens van landelijke regelingen. Andere gemeenten blijven meer binnen 'the box'", merkt hij. 

Verantwoordelijk wethouder Moorman (Schulden) beaamt dat Amsterdam zoveel mogelijk "binnen het minnelijke traject probeert op te lossen". "In 2020 is het de Kredietbank gelukt om in 80 procent van de saneringsaanvragen een geslaagd minnelijk traject te realiseren."

"Maar ondanks het feit dat onze Kredietbank met al meer dan 35 schuldeisers goede afspraken heeft gemaakt, zijn er helaas schuldeisers die (nog) niet mee werken aan een minnelijk traject", vertelt Moorman. Zij pleit daarom voor een meewerkplicht vanuit de landelijke overheid.

Dan is er nog het alternatief, de Wsnp. Maar deze vindt ook Moorman "helaas te streng ingericht". "De verplichtingen zijn hard en in veel gevallen is er geen ruimte voor maatwerk. We zien in Amsterdam ook Wsnp-bewindvoerders die alleen als een botte, kille saneerder optreden. Dat is niet goed", benadrukt ze.

Wel wordt dat volgens de wethouder "goed opgepakt door de belangenvereniging van de Wsnp-bewindvoerder". "Zij spreken bewindvoerder hierop aan en benadrukken dat hun rol verandert."

"Daar moet iets aan gedaan worden"

Zelf is de gemeente in gesprek met de andere grote steden, de belangenvereniging en het landelijke overlegorgaan Recofa. Op die manier hoopt Moorman voor verandering te zorgen. "De Recofa stelt richtlijnen vast, maar deze zijn inmiddels sterk verouderd", stelt ze. "Daar moet iets aan gedaan worden."