Exact 15 jaar geleden volgt na de moord op Pim Fortuyn een tweede moord die direct te verbinden is aan de vrijheid van meningsuiting in Nederland. In de Linnaeusstraat wordt cineast Theo van Gogh van het leven beroofd door Mohammed B. Aan de hand van beelden van toen kijkt AT5 terug op die tweede november van 2004 en de impact van de moord de dagen daarna.
Controverse
Job Cohen is 'een NSB'er van nature', moslims zijn 'geitenneukers' of 'pooiers van de profeet' en homo's 'kwijlende chocoladeridders'. Dat de controverse filmmaker Theo van Gogh aan de kont hangt, mag geen verrassing heten. Maar juist die vrijheid om te kunnen blijven zeggen wat hij wil, ziet Van Gogh als een essentieel onderdeel van de democratie waarin hij leeft. Daar verandert de moord op Fortuyn niets aan, integendeel.
Ook na de moord op de politicus is Van Gogh namelijk weer uitgesproken als altijd. 'Gerrit Zalm noemde hem een gevaarlijke man, Wim Kok noemde hem een gevaarlijke man. Dan komt er een dag dat er een knopje omgaat bij een gek en dan gebeurt dit. Dus de echte moordenaar is niet de man die dit gedaan heeft, maar dat zijn die andere types, zoals Melkert.'
Het niet schuwen van controverse komt Van Gogh op de nodige bedreigingen te staan. 'Ik hoop dat binnenkort een halve gare geitenneuker uit West uw adres in de Pythagorasstraat zal bezoeken en met zijn mes het leven uit uw vadsige lijf zal laten lopen.' Het is een van de teksten die op de website van Van Gogh worden geplaatst. Maar vooralsnog blijft het bij woorden.
De moord - 2 november 2004
Van Gogh fietst 's ochtends rond 09.00 uur naar zijn werk als hij op de Linnaeusstraat, vlakbij het stadsdeelkantoor Oost/Watergraafsmeer wordt aangevallen. Een man richt een pistool op Van Gogh en begint te schieten. Van Gogh wordt geraakt en probeert te vluchten. Tevergeefs. Acht kogels treffen Van Gogh, waarna de dader hem ook nog meerdere malen steekt met een mes. Van Gogh overlijdt ter plekke.
De ontsteltenis na de gruwelijke moord is groot. 'Ik ben verpletterd', reageert Joost Zwagerman, wiens boek Vals Licht door Van Gogh verfilmd werd, diezelfde ochtend nog. 'Verpletterd, verbijsterd en ook heel bedroefd.' Ook tv-producent Harry de Winter steekt zijn ontsteltenis niet onder stoelen of banken. 'Dit land gaat naar de klote. Theo van Gogh was absoluut geen vriend van me. Ik kan wel zeggen dat ik hem redelijk haatte, omdat hij mij en veel mensen die ik ken zwaar beledigd heeft. Maar dat is geen reden om iemand dood te schieten.'
Lees ook: Niets Nieuws: Van Gogh met Majoor Bosshardt en Peter R. de Vries
Diezelfde avond nog komen tienduizenden mensen naar de Dam om de cineast te herdenken en hun onvrede te uiten over de moord. Op verzoek van vrienden en familie van Van Gogh maakt de menigte zoveel mogelijk lawaai. Met toeters, trommels, pannen en deksels komen zij naar het plein.
'Er is vandaag een Amsterdammer vermoordt', begint toenmalig burgemeester Job Cohen, die zeker niet altijd op eenzelfde lijn zat als Van Gogh, de speech die hij die avond houdt. 'Afschuw en verbijstering over deze daad vervullen ons. En daarom zijn wij hier samen op de Dam, symbool van onze vrijheid. Om hier luid en duidelijk te zeggen wat wij vinden van deze laffe en gruwelijke moord. Hij maakte met veel mensen ruzie. Ook met mij. En dat mag in dit land.'
Protest - 3 november 2004
Er wordt steeds meer bekend over de verdachte van de moord. Het gaat om Mohammed B., die snel na de moord wordt aangehouden op de Mauritskade nadat hij na de moord het Oosterpark in is gelopen. Bij zijn aanhouding schiet hij een agent neer en wordt hij zelf in zijn been getroffen.
B. blijkt in 2003 al om te zijn gegaan met mensen die bij de landelijke recherche in beeld waren vanwege hun extremistische achtergrond. Hij woonde met meerdere mannen in een woning in Slotermeer. De politie doet een inval in de woning van B. Ook worden acht andere mensen aangehouden en worden 75 rechercheurs op de zaak gezet.
Lees ook: Kunstenaar spuit opnieuw tekst voor Theo van Gogh
Ook in de islamitische gemeenschap heeft de moord voor een schok gezorgd. In moskee Al Kabir aan de Weesperzijde organiseren meerdere Marokkaanse organisaties samen met stadsdeel Oost een protestbijeenkomst. Ahmed Aboutaleb, op dat moment wethouder Integratie, spreekt het aanwezige publiek gepassioneerd toe.
'Laat u als moslims uw geloof alstublieft niet jatten, niet gijzelen door fanatici', zegt de huidige burgemeester van Rotterdam. Ook roept hij de Marokkaanse gemeenschap op zich niet van de Nederlandse samenleving af te keren en het te melden bij autoriteiten als signalen van radicalisering bij bekenden worden opgevangen. 'Het belang van stabiliteit en veiligheid van ons allen in deze stad moet zwaarder wegen dan groepsgevoel en groepssolidariteit.'
Na de bijeenkomst loopt de stoet naar de Linnaeusstraat, naar de plek waar Van Gogh een dag eerder is doodgeschoten. De deelnemers voegen bloemen toe aan de inmiddels immense bloemenzee die op de plaats delict is ontstaan.
Bloemenzee - 4 november 2004
Bekend wordt dat Mohammed B. een brief heeft achtergelaten op het lichaam van Van Gogh, waarin hij Tweede Kamerlid Ayaan Hirsi Ali (VVD) bedreigt. 'Deze brief is Insha Allah een poging om uw kwaad voor eens en altijd het zwijgen te doen opleggen. Deze geschreven woorden zullen Insha Allah uw masker doen vallen', staat onder andere in de brief.
Lees ook: Van der Laan: 'Theo van Gogh mag tevreden zijn'
De moord blijft het gesprek van de dag. Al vroeg op de dag bezoeken honderden mensen de plek van de moord. Sommigen komen er zelfs iedere dag. De bloemenzee op de Linnaeusstraat blijft groeien, tranen vloeien en veel omstanders leggen brieven op de plek.
'Ik ben een man, ik houd best van een beetje rotzooien en knokken, maar dit slaat alles', zegt een woedende omstander. Boosheid overheerst ook bij een moslim, die zich volledig distantieert van de daad van B. 'Dit is geen moslim, dit is gewoon een duivel die dit heeft gedaan. Ik hoop dat ze hem aan de hoogste boom hangen. Dat meen ik echt, want hij heeft ons een hele slechte dienst bewezen.'
Beveiliging - 5 en 6 november 2004
De gevolgen van de moord zijn verstrekkend voor meerdere mensen in openbare functies. Op 5 november wordt bekend dat burgemeester Cohen sinds de dag van de moord zwaar wordt beveiligd. 'Ik heb het volste vertrouwen in de beveiliging die ik krijg', zegt hij daarover op een persconferentie. Ook Aboutaleb krijgt bewaking.
Een dag later wordt bekend dat ook Fatima Elatik, op dat moment stadsdeelbestuurder in Zeeburg, persoonlijke beveiliging krijgt. Elatik en Van Gogh hadden meermaals heftige discussies over de grenzen van vrijheid van meningsuiting. Na de moord wordt Elatik bedreigd en wordt ingebroken bij het stadsdeelkantoor. Daarbij worden alleen spullen van Elatik meegenomen.
Lees ook: Speelfilm over moord op Theo van Gogh
Even is er paniek in de Van Woustraat. Bij zeven winkeliers ligt een poederbrief op de mat. Bij nader onderzoek blijkt het om een onschadelijk poeder te gaan. De actie lijkt een gevolg van de onrust na de moord. 'Voor zover ik weet was het bij allemaal buitenlandse winkels', zegt een winkelier die ook zo'n poederbrief ontving. 'Ik denk dat degene die dit gedaan heeft, weet waar alle winkels zijn met moslimbeheerders. Onder de brief stond geschreven: namens het Nederlands volk.'
De crematie - 9 november 2004
Onder grote belangstelling wordt Van Gogh gecremeerd op begraafplaats de Nieuwe Ooster. Honderden mensen verzamelen zich rond het crematorium, waar de uitvaart op een groot videoscherm te volgen is. 'Wij zijn hier bij elkaar omdat ons kind dood is, vermoord', spreekt Anneke van Gogh, de moeder van Theo, op de crematie. 'Onze lieve, getalenteerde, lastige, dappere, sprankelende, zorgzame, familiezieke zoon is dood, vermoord.' Op zijn kist liggen een pakje sigaretten, een aansteker en een fles drank.
Lees ook: 13 jaar na 2 november 2004: 'Er is te weinig veranderd'
'It's such a perfect day. I'm glad I spent it with you', klinkt het door de speakers. Mensen met shirts met de beeltenis van Van Gogh en borden met leuzen krijgen het mee via het grote scherm. Tranen stromen en ook de woede blijft. 'Is dit Nederland?', vraagt een vrouw zich hardop boos af. Duidelijk is dat het verdriet en de boosheid ook na Van Goghs crematie nog lang aan zullen houden.
Nasleep
De impact van de moord reikt natuurlijk veel verder dan die ene week in 2004. Samen met Job Cohen en goede vrienden Theodor Holman en Gijs van de Westelaken kijkt AT5 in 2014 terug op de moord, de nasleep van de moord en de man die Van Gogh was. De reportage, Van Gogh - 10 jaar later, is hieronder in het geheel te bekijken.
Van Gogh wordt vandaag herdacht op de Linnaeusstraat, op de plek waar hij 15 jaar geleden vermoord werd. Vervolgens zal een krans worden gelegd bij monument De Schreeuw in het Oosterpark, waar ook speeches worden gehouden.
Houd de website van AT5 vandaag in de gaten voor meer berichtgeving rondom Van Gogh en de herdenking.