Jaren tien: De PvdA verloor de macht, de burgemeester veroverde harten

Een jaar voor de gemeenteraadsverkiezingen van 2014 is er geheim topoverleg in het Mövenpick Hotel aan het IJ. Eric van der Burg, leider van de VVD, heeft een afspraak met D66-fractievoorzitter Jan Paternotte.

Ze gaan het samen doen, spreken de liberalen af. Na de volgende verkiezingen komt er een college met hun beide partijen. Door een agressieve houding richting de PvdA, was D66 in 2010 buiten de boot gevallen. De VVD kon daardoor wel meebesturen. Dit keer zullen ze aan elkaar vasthouden. En - even heel hardop dromen - misschien komt er dan wel een coalitie zonder de sociaaldemocraten. Dat zou historisch zijn.

De PvdA is dan al sinds 1949 de grootste partij van de stad. 'Kremlin aan de Amstel', luidt de bijnaam van het stadhuis. Wil je wat doen in Amsterdam, dan kun je niet om de sociaaldemocraten heen. 'De stad richtte zich ernaar, in alle instellingen zaten ook wel mensen met een link met de PvdA. Dat was gewoon handig', blikt Van der Burg terug in gesprek met AT5. Als partijleider van de VVD en wethouder tussen 2010 en 2018 maakte hij alles mee.

De alleenheerschappij was te zien toen burgemeester Job Cohen in 2010 naar Den Haag vertrok. VVD'er Annemarie Jorritsma was favoriet om hem op te volgen, maar de PvdA stak er eigenhandig een stokje voor. En zo kwam minister Eberhard van der Laan uit de bus als nieuwe burgemeester. Maar over hem later meer.

Die onaantastbaarheid van de sociaaldemocraten wankelt in aanloop van de raadsverkiezingen van 2014. Landelijk gaat het slecht met de partij, lokaal kan het ook beter. Lodewijk Asscher is ook naar het Binnenhof vertrokken. Zijn opvolger is vriend Pieter Hilhorst.

De presentator en columnist is door Asscher zelf naar voren geschoven en neemt in 2012 zijn wethouderspost over. Vier maanden voor de verkiezingen krijgt hij daar een flink hoofdpijndossier op zijn bord. De gemeente maakt per ongeluk 188 miljoen euro over op de rekeningen van zo'n negenduizend Amsterdammers die een woonkostenbijdrage ontvangen. Een foutje met komma's en punten die verkeerd stonden. Een gigantische blunder die aan Hilhorst blijft kleven, precies op het moment dat de campagne losbarst.

Aanval op de PvdA

Bovendien is binnen de PvdA niet iedereen blij dat een vriend van Asscher zomaar eventjes het leiderschap overnam. Er waren meer gegadigden. 'Dat is gewoon niet goed gegaan. Je zag er in die partij geen eenheid was', zegt Van der Burg. 'Die campagne liep niet goed. Ik waardeer Pieter op heel veel punten. Als mens, als activist. Je wordt alleen maar blij van die man, hij wil de wereld mooier maken. Maar hij was geen goede lijsttrekker.'

Daar maken anderen gretig gebruik van. Zijn uitdagers hebben een uitgekiende aanvalsstrategie. Het Mövenpick-verbond komt in actie. 'Daarbij was Jan de generaal en ik de adjudant, was ik de aangever en kopte hij de ballen erin', verklapt Van der Burg. Paternotte gedraagt zich presidentieel, de VVD'er knapt het vuile werk op. 'Ik speelde de pitbull op sommige momenten.'

Hilhorst heeft het overduidelijk zwaar in debat met de ervaren campaigners. 'En toen kwam de genadeslag in de Melkweg', zegt Van der Burg. In een debat dat live te zien is op AT5 vraagt de gehaaide VVD-leider of Hilhorst het beleid van de regering steunt, met daarin de PvdA.

Daarop komt geen eenduidig antwoord. 'Zeg gewoon ja of nee!' Geen antwoord. 'Toén gebeurde er wat. Ja of nee, ja of nee, de zaal begon het over te nemen. En wat je toen letterlijk in de zaal zag gebeuren was dat PvdA'ers zich afkeerden. Letterlijk, fysiek', beeldt hij gebarend uit. 'Ze wisten: het is gebeurd.'

Vijf jaar later weet Van der Burg zelf niet meer wat de vraag precies was. Veelzeggend, want die deed er eigenlijk ook niet toe. Het ging om het uitblijven van een antwoord. Hilhorst had snel ja óf nee moeten zeggen. Het cruciale moment was niet vooraf opgezet, zegt Van der Burg. 'Dat komt op, dan proef je in de zaal - en dit zijn heel foute teksten - maar de zaal rook bloed. Dat zag je gebeuren. Ik rook ook bloed. Daar doe ik ook niet lullig over. Pieter was ook heel erg boos op me en dat snap ik.'

Landelijke pers en sociale media duiken er bovenop. De kiezers maken het rode drama compleet. 'Pas in de laatste week voor de verkiezingen dacht ik dat het zou kunnen', zegt Van der Burg die . 'Maar dan 12 zetels tegen 11. Het werd 14-10 voor D66. Ik was echt verbijsterd toen de eerste cijfers op het scherm verschenen.' Hilhorst stopt een dag na de uitslag als partijleider.

Paternotte houdt zich aan zijn belofte, er komt een college met de VVD. Maar de formatie duurt lang, het is lastig een derde partij te vinden. GroenLinks ziet een college met twee liberale partijen niet zitten. Daar heeft een interne machtsverschuiving plaatsgevonden. De liberale koers is ingeruild voor een radicaallinkse onder Rutger Groot Wassink. En aankloppen bij de PvdA kan natuurlijk niet na de harde campagne.

Liberaal, met een links accentje

Uiteindelijk is het de SP die een meerderheid biedt. De socialisten, die in het verleden té links bevonden werden door de PvdA en GroenLinks, mogen nu wel meebesturen en pakken de kans aan. Zo krijgt het linkse Amsterdam in 2014 een liberaal college met een rood accentje. 'Het is wel iets anders dan op basis van de uitslag voor de hand lag', geeft Van der Burg toe.

'Ik was niet ontevreden', zegt Van der Burg over de stempel die hij kon drukken op het coalitieakkoord. Daarin stond de economie voorop.

Het is nu moeilijk voor te stellen, maar in 2014 kwam de stad net uit een diepe crisis. Als wethouder Grondzaken stond Van der Burg datzelfde jaar op het punt om de Sluisbuurt voor tien jaar te verhuren aan een partij die er zonnepanelen wilde plaatsen. Niemand wist toen nog dat diezelfde grond een half jaar later acuut nodig zou zijn voor woningbouw. 'De economie knalde opeens enorm uit zijn voegen. Het ontplofte.'

'Knallen nu, knallen nu, knallen nu'

'Maximaal profiteren van de groei en die groei aanjagen en bevorderen', omschrijft Van der Burg de koers van het college. 'Woningbouw? Knallen nu, knallen nu, knallen nu. Economische acquisitie van bedrijven? Knallen nu, knallen nu, knallen nu. Want we weten niet wanneer het weer mis kan gaan, dus nu maximaal profiteren. Go, go, go!'

De coalitie geeft aanvankelijk ruim baan aan alles dat de economie kan helpen. Dus ook de toeristenstroom en nieuwe fenomenen als Airbnb en Uber. Dat levert overlast op. 'Er is een groep ondernemers die op geen enkele wijze maatschappelijke verantwoordelijkheid heeft genomen, maar gewoon is gegaan voor zo snel mogelijk zo veel mogelijk geld verdienen', zegt Van der Burg nu.

'Dat zie je bij de bierfietsen, wat mij betreft verbieden in de hele stad. Dat zie je bij Airbnb, mensen die stiekem toch lekker 360 dagen een huis verhuren.' Maar hij noemt bijvoorbeeld ook organisatoren van bootcamps in het park. 'Het is prima tot je hekken gaat plaatsen en grote geluidsboxen met teringherrie neerzet, dan hoort de overheid in te grijpen.'

Drukker en duurder

Het economische succes maakt de stad niet alleen drukker, maar ook veel duurder. Wie niet in aanmerking komt voor sociale huur, moet tegenwoordig veel verdienen. 'Het succes van de stad is betaald door de middeninkomens', zegt Van der Burg.

Hij beaamt de ironie dat juist die groep er nu nog nauwelijks een woning kan vinden. Er zijn meer keerzijdes. 'De stad is heel erg rijk geworden. We werden heel erg hot. Voor toeristen, maar ook bedrijven. En dat betekent dat de werkloosheid laag is voor een grote stad, de voorzieningen van heel hoog niveau zijn.

Maar we zijn er onvoldoende in geslaagd om de mensen in Noord, Zuidoost en Nieuw-West mee te laten profiteren. De rijkdom van de stad is niet bij iedereen terecht gekomen, maar binnen de ring neergeslagen. En we hebben de overlast die hoort bij die rijkdom en groei onvoldoende weten te beperken. Dat hebben we echt niet goed gedaan.' Het college krijgt van hem een 7 als rapportcijfer. 'En als we het goed hadden geregeld, dan hadden we een 9,5.'

Toch sneuvelen er weinig heilige huisjes van de sociaaldemocratie in het eerste, zo historische college zonder de PvdA. Het enige dat vooraf ondenkbaar was, is de wijziging van de erfpacht. 'Voor de rest waren het accentverschillen', zegt Van der Burg.

Huwelijk D66 - VVD strandt

De succesvolle alliantie met Paternotte strandt in 2016. 'De relatie werd langzamerhand steeds slechter, op het laatst was hij heel slecht.' In de uiterst gevoelige kwestie over het Joodse erfpacht zijn VVD en D66 tegen het plan dat op tafel ligt.

De burgemeester doet een beroep op hen. Hij wil dat de politiek gezamenlijk optrekt in het moeilijke dossier, dat het geen politiek spel wordt. Van der Burg doet dat, maar Paternotte blijft tegen. 'Dat werd een heel heftig debat met allemaal huilende raadsleden. De relatie is toen van twee kanten geknakt.' Een jaar later vertrekt Paternotte naar de Tweede Kamer.

Van der Burg gaat in 2019 ook naar Den Haag. Hij wordt senator. Veel liever zou hij op dit moment een derde termijn als wethouder vervullen, maar na de verkiezingen van 2018 is er geen plek voor de VVD meer.

De pitbull van 2014 stelde zich in de campagne van 2018 constructief op, als een betrouwbare partner. Maar als GroenLinks de verkiezingen wint en op zoek moet naar een liberale partner voor een linkse coalitie, valt de keuze toch op D66. 'Ik vond het zwaar kut. En ik had het ook echt niet verwacht', zegt Van der Burg.

In de pers laat Van der Burg zijn enorme teleurstelling niet blijken. Hij zegt geen behoefte te hebben om mee te doen met 'kneiterlinks'. Een term die blijft hangen.

'Daar is over nagedacht', glundert hij. 'Hij bekt lekker en is niet te verdedigen, want Rutger Groot Wassink kan niet zeggen dat hij het niet is. Ik ben ervan overtuigd dat een groot deel van de GroenLinks-kiezers in Amsterdam heeft gestemd op het groene, vernieuwende en vrijzinnige van Jesse Klaver en niet op het "roodlinkse" van Femke Roosma (de fractievoorzitter van GroenLinks, red.) en Rutger Groot Wassink' Hij denkt dat als die kiezers hun gedachtegoed zouden leren kennen 'er een hoop mensen zouden terugkeren naar D66'.

Kneiterlinks beleid?

Maar is het beleid anderhalf jaar later ook kneiterlinks? 'Het is vooral hun stijl, de lading die ze eraan geven met woordkeuze en beeld', zegt Van der Burg, bijvoorbeeld verwijzend naar de Lenin-achtige foto van Groot Wassink met gebalde vuist. Het beleid zelf is slechts deels kneiterlinks, vindt hij. 'Laurens Ivens met zijn commentaar op het vastgoed zou ik echt als kneiterlinks bestempelen, maar heel veel dingen ook niet. Zoals de acquisitie van bedrijven in het kader van het EMA, of het veiligheidsbeleid. Dat is gewoon Amsterdams beleid.'

Hij voorspelt niettemin dat de koers naar het midden zal opschuiven. 'Ik denk dat Femke Halsema zal bijsturen. Die heeft ook last van het profiel. Enerzijds omdat zij van alles de schuld krijgt, anderzijds omdat haar horizon verder reikt dan 2022.' Zij heeft er belang bij dat Amsterdam ideologisch niet te ver afdrijft van de rest van het land.

Halsema is lang niet zo links als de lokale afdeling van GroenLinks. 'Ze heeft zich in het verleden bijvoorbeeld kritisch uitgelaten over de hoofddoek, dat is binnen de partij not done. Ze zit meer in de law and order-hoek.' Het bleek deze maand nog maar eens rondom het kraakbeleid.

De PvdA kan een comeback maken

Van der Burg voorspelt ook dat de PvdA een comeback kan maken. De partij halveerde in 2018 nog eens van tien naar vijf zetels. Een veel te zware straf, vindt Van der Burg. 'Amsterdam is een linkse stad. De PvdA zit met vijf zetels zwaar onder wat ze horen te hebben. Die hoort gewoon de grootste te zijn, als je kijkt naar de mentaliteit van Amsterdammers.'

Langzaam krabbelt de PvdA weer omhoog. In een zeer recente peiling is de partij weer de tweede van de stad. 'Je ziet Moorman en Dijksma (de PvdA-wethouders, red.) in alle stilte hun bestuurlijk werk doen. Door iedereen worden ze gezien als de twee beste bestuurders van de stad. Die zijn niet bezig met campagnevoeren, met scoren, maar brengen de partij weer in rustig vaarwater.'

Hij denkt dat tien zetels het natuurlijke aantal van de partij is. 'En in de huidige situatie ben je dan de grootste.' Komt de alleenheerschappij van de sociaaldemocraten terug, dan heeft die ook zo z'n voordelen. 'De PvdA had de tijd. Ze konden aan langere termijnplanningen doen, rust in de tent bewaren. D66 en GroenLinks hebben haast. Die weten dat ze maar één keer de grootste zijn.'

Eberhard van der Laan

Een van de aanwezigen die het hardst stond te balen tijdens de verkiezingsavond van 2014, was de burgemeester. Eberhard van der Laan, in de jaren negentig zelf Amsterdams partijleider, zag zijn club nu onderuit gaan. 'Die man was kneiter-PvdA, om maar even in diezelfde termen te blijven. Het was de mens die baalde, maar aan de burgemeester merkte je het niet', zegt Van der Burg.

Van der Laan overleed twee jaar geleden, maar iedere Amsterdammer kan hem nog zo voor de geest halen. Klierend naar joelende supporters toen Ajax kampioen werd. 'Ik had al een seizoenkaart voor Ajax, toen de meesten van jullie nog naar Sesamstraat keken in je pyjamaatje.'

Met bloemen aan de deur van een winkelier die was overvallen. In een te ruim zittend pak naast Barack Obama. Schreeuwend in een megafoon tijdens een protest aan zijn voordeur. Tevreden met een sigaretje, regenboogkralen om zijn nek, bij een lhbti-manifestatie. Leunend aan de arm van de koning, omdat hij anders niet overeind kan blijven.

'De man paste bij de stad', zegt Van der Burg. 'Ik heb de mens Eberhard van der Laan in mijn hart gesloten omdat ik gewoon...' Na een korte stilte: 'Dit is mijn stad. En ik zag gewoon, hij was de stad. De stad was hem.' Volgens de man die acht jaar in een college diende met de burgemeester zit daar ook de reden dat Van der Laan doorging terwijl hij ernstig en uiteindelijk ongeneselijk ziek was. 'Weet je, het was geen baan voor hem. Hij was vergroeid met de stad.'

De burgemeester was ongekend populair. 'Hij was benaderbaar, recht voor zijn raap. Hij kon recht in je gezicht zeggen dat je een lul was als hij dat vond, dat vinden Amsterdammers prettig.' Zijn eigen mooiste herinnering met Van der Laan was voor Van der Burg een gezamenlijke autorit naar Zeeland.

'Terwijl ik nooit met hem naar Zeeland ben gereden. Ik was onderweg en had hem aan de telefoon. Het was een lang gesprek, van de burgemeester met de wethouder en aan de andere kant tussen Eberhard en Eric.' De conversatie waarin Van der Laan door de speakers in de auto galmde, maakte diepe indruk. 'Buitengewoon dierbaar, maar ook leerzaam. Hij was niet veel ouder dan ik, maar hij had de neiging om mij "jongen" te noemen. Dat waren vaderlijke gesprekken.'

Toen in 2017 bleek dat Van der Laan niet meer beter zou worden, leefde de hele stad mee. 'De sfeer in de stad was heel bijzonder, er ontstond een soort heiligenverering van Eberhard. Wij waren geëmotioneerd omdat je wist dat hij dood ging. En je wist, het moment dat hij stopt als burgemeester, dan gaat hij echt dood. We zagen dat hij zieker werd, maar we wisten dat zodra hij de brief stuurt met ik stop ermee, dan weet je dat hij niet stopt met het burgemeesterschap, maar dan weet je dat hij stopt met leven. Nou, dat gebeurde ook.'

'Zorg goed voor onze stad en voor elkaar. Vaarwel.' Zo sloot hij zijn afscheidsbrief aan de Amsterdammers af. Twee weken later overleed Van der Laan. De woorden echoën nog altijd na in de stad. 'Mede dankzij Eberhard zijn Amsterdammers van hun stad gaan houden', zegt Van der Burg.

'Het was altijd onze kutstad. Buiten de stad zijn Amsterdammers altijd arrogante klootzakken geweest en zullen ze dat ook blijven, maar we hadden altijd wel een ambivalente relatie met de stad. Dat is een van zijn boodschappen, die ook zit in het verhaal van de "lieve stad". Amsterdammers zijn weer van hun eigen stad gaan houden. Dat is denk ik de grootste erfenis van Van der Laan.'