De afgelopen maanden spraken AT5 en De Balie via bijeenkomsten, enquêtes, diepte-interviews en reportages ruim 120 ongedocumenteerde Amsterdammers. Ze komen uit landen als Brazilië̈, de Filipijnen, Nigeria, Egypte. Ze werken in de schoonmaak, bouw, horeca, bezorging of in schoonheidssalons. Ze worstelen met wanbetaling, onderbetaling en andere misstanden op de werkvloer.

Hoewel ongedocumenteerde Amsterdammers officieel niet mogen werken, doen ze dat wel en dus hebben ze ook arbeidsrechten, zoals het minimumloon en doorbetaling bij ziekte. Maar uit angst uitgezet te worden doen velen van hen geen melding van misstanden. 'Ik ben bang dat mijn gegevens worden doorgegeven aan de IND. Dat is anderen vaak genoeg overkomen', schrijft één van hen. Dat zou niet moeten gebeuren, zegt politieman Michael Zwart: 'Je kunt veilig aangifte bij ons doen.' De afgelopen decennia stak de politie veel tijd in het organiseren van een veilige omgeving waar mensen zonder papieren aangifte kunnen doen zonder te worden uitgezet. Michael Zwart: 'het ‘free in free out’ principe noemen we dat.'

Toch is de angst niet ongegrond. De Inspectie SZW (voorheen Arbeidsinspectie) van het Ministerie voor Sociale Zaken schrijft in antwoord op vragen dat als een inspecteur iemand aantreft die mogelijk illegaal is, dat zij weldegelijk contact opnemen met de Vreemdelingenpolitie (AVIM) om de identiteit en verblijfsstatus vast te stellen. “En dan kan de AVIM hierop acteren.” Ook spraken wij ongedocumenteerden die door hun werkgever werden aangegeven.

Aan de andere kant is de bescherming ver te zoeken. Een werkgever moet het ook wel heel bont maken voor iets een probleem wordt bij de inspectie, zegt criminoloog Masja van Meeteren. 'Er wordt vooral gefocust op zaken met grote kans van slagen', zegt ook Nationaal Rapporteur Mensenhandel Herman Bolhaar tijdens een bijeenkomst in DeBalie. 'De inspectie wil wel, maar hoe zit het met hun capaciteit', vraagt ook Michael Zwart zich af. 'Het is vooral het laaghangend fruit dat eerder wordt aangepakt.' De inspectie zegt in 2019 en 2020 zo’n 845 boeterapporten te hebben geschreven. Dat betekent nog niet dat die boete is betaald.

Geen van de werkgevers die zich, volgens de ongedocumenteerden die wij spraken, schuldig maakten aan misstanden ondervonden gevolgen. Er is tevens sprake van recidive. Zo nam de werkgever van een Indonesische schoonmaker en kok die wij spraken na de boete gewoon weer in dienst. En liet hem uiteindelijk ‘s nachts werken.

Bij het veroordelen van de uitbuiter wordt door rechters onderbetaling soms ook niet als kwalijk gezien. Bij een zaak rond twee Braziliaanse au pairs die werden mishandeld, bedreigd, opgesloten en onderbetaald veroordeelde de rechter de daders voor arbeidsuitbuiting en mensenhandel, maar niet omdat de uitbuiter de au pairs te weinig betaalde. 'Onderbetaling of geen betaling heeft geen prioriteit', stelt advocaat mensenhandel Annet Koopsen.

En dus zijn ongedocumenteerden erg kwetsbaar. Niemand weet hoe groot de groep in Amsterdam precies is, schattingen lopen sterk uiteen van tienduizend tot meer dan dertigduizend. Maar misstanden zijn makkelijk te vinden. Zeker een derde van de ongedocumenteerden die wij spraken werkt voor 10 euro of minder. We spraken afwassers en schoonmakers die voor vijf of zes euro per uur hun werk doen. Een au pair vertelde 50 euro te krijgen voor een volle werkweek. In de haven werkte iemand voor dertig euro per dag.

Nog geld tegoed

'Onderbetaling komt op grote schaal voor', zegt Anna Ensing van FairWork. Ook de inspectie constateert een toename in de meldingen van overtredingen van vooral de Wet Arbeid Vreemdelingen de afgelopen jaren. Als verklaring wijzen ze op de toegenomen krapte op de arbeidsmarkt en het afnemende aanbod van legale arbeidsmigranten uit Oost-Europa.

En hebben velen nog geld tegoed van hun werkgever. De eerder genoemde Indonesische schoonmaker en kok zegt nog 4450 euro tegoed te hebben van zijn baas, iets wat hij bijhield op wekelijkse loonbriefjes. Een Filipijnse schoonmaakster wacht nog op ruim 400 euro achterstallig loon voor haar werk in een café́ in Amsterdam-Oost. Waar haar werkgever eerst nog toezegde te betalen via WhatsApp geeft die ondanks herhaaldelijke verzoeken niet meer thuis. Maar slecht werkgeverschap in de informele economie is moeilijk te bewijzen. Vaak ontbreekt het aan contracten, overschrijving van loon, schriftelijke communicatie en ander materiaal dat de bewijsvoering sterker maakt.

Ook in deze gevallen moeten we 'niet vergeten dat het om slachtoffers gaat', zegt rapporteur mensenhandel Herman Bolhaar tijdens een bijeenkomst in De Balie. 'Wat nu wordt gezien als ernstige benadeling en slecht werkgeverschap is soms bijna net zo erg als de excessen die nu wel veel in beeld zijn bij justitie, hulpinstantie en handhavers van inspectie.' Om de daders te vinden moet je weten of je kwetsbare situaties hebt, waar die zijn en wie zich daarin bevinden, aldus Bolhaar. 'En dat vervolgens controleren en handhaven daar waar nodig is.'

Het eerder door politieman Zwart genoemde veilig aangifte doen, zou ook bij de inspectie moeten kunnen werken om mildere vormen van arbeidsbenadeling tegen te gaan. Daar zijn alle betrokkenen bij dit artikel het over eens. Anoniem melden is mogelijk, stelt de inspectie in een antwoord. Zodra er aanwijzing tot mensenhandel (waar arbeidsuitbuiting onder valt) is, bestaat er een speciale B8-regeling die mensen bedenktijd geeft over of ze aangifte willen doen. Zij kunnen dan niet worden uitgezet en krijgen een tijdelijke verblijfsvergunning. Maar dit geldt niet voor de meldingen van slecht werkgeverschap, omdat die niet als mensenhandel worden aangemerkt.

'Haaldelict'

Gemeenteraadslid (PvdA) Dennis Boutkan zette het onderwerp al meerdere keren op de agenda. Hij noemt uitbuiting 'een onderschat fenomeen' en ziet ook een belangrijke taak voor de gemeente, met name in het signaleren van misstanden: 'We moeten met zijn allen de oren en ogen in de stad vergroten, gemeente, burgers, ondernemers, vakbonden. 'De gemeente kan vervolgens handhaven met het intrekken van vergunningen', aldus Boutkan. 'Daarmee krijgen we ook beter zicht op de omvang van de groep ongedocumenteerden en de misstanden.' Dat is nu een blinde vlek, vindt Boutkan. Niet wachten op meldingen, zegt ook advocaat Koopsen. 'Uitbuiting is een haaldelict, geen brengdelict. We moeten proactief speuren.'

Ondertussen zitten de ongedocumenteerden vast in het systeem. En zeker nu in coronatijd. Van
de ongedocumenteerden die wij spraken, hebben zo’n 90 mensen (veel) minder werk en zeggen er zeker twintig afhankelijk te zijn van alternatieve voedselbanken. Het maakt het risico op misbruik alleen maar groter. Boutkan: 'De ongedocumenteerden zijn niet het probleem, we moeten ons richten op de uitbuiter en de verdienmodellen.'