Het mysterie van de verdwenen kunst uit het Slotervaartziekenhuis

Gooi er een kwartje in en hij vertelt gerust aan één stuk door over vroeger. Wim Drion is ondanks zijn 74 jaar nog druk in de weer. Tegenwoordig zijn het vooral schilderijen met visnetten, geïnspireerd op de troep van het Griekse eiland waar hij met zijn vrouw zo graag vertoeft. De zolder van zijn atelierwoning aan het Entrepotdok staat er vol mee.

Maar vandaag neemt Wim een duik in het verleden. Naar die - voor hem - gouden tijd: vlak na het afstuderen aan de Rietveld Academie, begin jaren ‘70. Net als zijn generatiegenoten probeert hij voet aan de grond te krijgen in het wereldje, exposities te ritselen en naamsbekendheid te genereren. 

Dat is niet makkelijk, maar zeker voor net afgestudeerde kunstenaars als Wim is de percentageregeling beeldende kunst een interessante optie. Ontwerpen, inschrijven, ontwerpen uitwerken, door naar de laatste 5, de laatste 3 en de opdracht binnenhalen. De net afgestudeerde Wim ontwerpt (meterslange) wandkleden van ongesponnen wol die hij met een speciale techniek in een fabriekje in het Tsjechische Brno laat drukken. De kunstwerken blijken geliefd.

Het West-Indisch Huis, Het Waterland College en de hal van politiebureau IJ-tunnel, waar een arrestant ervoor zorgt dat het kunstwerk (Wim krijgt er 36.800 gulden voor) sneuvelt door er met een stiletto op in te steken. “De politie vroeg nog of ik het kon naaien, maar dat ging natuurlijk niet.” 

Een kleiner wandkleed produceert Wim voor het Slotervaartziekenhuis. Hij sleept de opdracht binnen via de Dienst der Publieke Werken van de gemeente. Het kunstwerk "On The Road" levert hem 8.500 gulden op, blijkt uit de opdrachtbrief die Wim uit een blauwe map vol oud papier tevoorschijn haalt. “Nou, het geld heb ik gekregen en daar heb ik met plezier een tijd van kunnen leven.” 

“‘Kijk, hier hangt-ie: op de bestuurskamer van het Slotervaartziekenhuis. Tenminste, dat neem ik aan, want ik ben er zelf nooit geweest." Wim begint te glunderen als zijn afgestofte dia-apparaat nog blijkt te werken en hij zijn wandkleed na bijna 50 jaar terugziet op een muur in zijn atelier.

“Het kleed is duidelijk herkenbaar aan de wegsignalering, een stuk weg en je ziet brokstukken - op mijn eigen manier geïnterpreteerd - van borden, teksten, reclame langs de weg.” Het wandkleed is volgens de opdrachtbrief 2 meter 5 bij 2 meter 70. “Toch behoorlijk groot, hè?”

Het kunstwerk waar Wim nu zo passievol en gedetailleerd over vertelt, is al een tijdje vermist. Hoe lang weet niemand, waarschijnlijk alleen degene die het ooit heeft meegenomen. Toen de inboedel van het ziekenhuis na het faillissement werd geïnventariseerd, bleken naast het wandkleed nog eens 23 andere kunstwerken spoorloos waren verdwenen. Allemaal eigendom van de gemeente. 

Het ziekenhuis stond en hing sinds de oprichting in 1975 vol met schilderijen, wandkleden en andere objecten. In totaal ging het om 195 kunstwerken, waaronder de fel gekleurde glazen wand van Karel Appel in de entree van het ziekenhuis. Het grootste deel is teruggevonden en onderzocht door het Stedelijk Museum en het Amsterdam Museum. De teruggevonden stukken worden op den duur afgestoten.

Van de 38 kunstwerken die ooit door de gemeente in bruikleen aan het ziekenhuis waren gegeven, zijn er 24 verdwenen, waaronder dus het wandkleed van Wim. Van die 38 werken waren er 13 in opdracht gemaakt via de percentageregeling, nog eens 24 werken zijn aangekocht via diezelfde regeling en 1 kunstwerk werd geschonken, blijkt als we navraag doen bij de gemeente. 

In het boek “De Kraak van het Slotervaartziekenhuis” van Parool-journalist Bas Soetenhorst valt te lezen dat destijds twee procent van de bouwsom aan kunst mocht worden besteed: de percentageregeling beeldende kunst. Dat kwam neer op 665 duizend gulden. 

“Het Slotervaartziekenhuis is een aantal keer van eigendomsconstructie veranderd”, vertelt Soetenhorst. “Aanvankelijk was het een gemeentelijke dienst, in de loop der jaren is het verzelfstandigd en uiteindelijk in handen gekomen van een particuliere eigenaar. Bij die onderhandelingen en transacties werd het aspect van de kunst over het hoofd gezien. Dat is misschien ook wel logisch; er werd eindeloos onderhandeld over schulden en zorgkosten.”

Soetenhorst beschrijft in zijn boek de lichtzinnige manier hoe in het ziekenhuis werd omgesprongen met de kunstcollectie, die grotendeels eigendom was van de gemeente. "De cultuur was gewoon dat er ontzettend veel kon. Vrijheid, blijheid. In die sfeer kwam het voor dat als een medewerker afscheid nam iemand snel nog even naar de gang rende om een schilderij van de muur te trekken. Papiertje eromheen en klaar.’’

Kunstwerken die met gemeenschapsgeld zijn aangekocht en worden meegenomen of weggegooid. Het verbaast kunsthistoricus Yteke Spoelstra alleszins. “Dat is wel vaker gebeurd.” Ze refereert aan die keer dat ze publieke kunstwerken op Amsterdamse scholen in kaart bracht en van een conciërge te horen kreeg dat ze een glazen wandkunstwerk mocht meenemen.

"Niemand kijkt er naar om. 'Neemt u het maar mee’, kreeg ik te horen. Hoezo? Neem maar mee? Waarom denkt men over kunst dat je het zomaar kan meenemen. Het is gewoon diefstal.”

En zo denkt de gemeente Amsterdam er inmiddels ook over. In 2019 - na de afwikkeling van het faillissement - blijken 24 van de 38 kunstwerken spoorloos verdwenen. Cultuurwethouder Meliani besluit daarop aangifte te doen. Het dossier van de verdwenen kunst uit Slotervaartziekenhuis belandt uiteindelijk bij de Landelijke Eenheid van de politie in Driebergen, waar ze gespecialiseerd zijn in ontvreemde kunstwerken.

In het politiedossier zitten van 15 kunstwerken alleen onscherpe foto’s. Van de 9 overige werken is helemaal geen beeldmateriaal te vinden. “Ja, dat is het eigenlijk”, zegt een woordvoerder van de Landelijke Eenheid, die daarmee laat doorschemeren dat een doorbraak in het onderzoek voorlopig niet op handen is. “Het viel ons wel op dat het collectiebeheer niet goed was geregeld. Hoe duidelijker de beelden, hoe beter voor de opsporing.”

Ook het kunstwerk van Mecky van den Brink maakt onderdeel uit het van het onderzoek. ”Wat leuk om dit weer eens te zien”, vertelt ze al kijkend naar de projectie van een dia in haar woning midden in De Pijp. Op de muur zien we een dik stuk roze-blauw gekleurd  touw. Het is een kaartweefsel met een knoop erin, dat Mecky na haar afstuderen in 1974 heeft gemaakt. “Enkele Knoop” is de naam van haar kunstwerk. "Omdat het ook een enkele knoop is.”

Net als Wim hoorde Mecky onlangs van AT5 dat één van haar kunstwerken uit Slotervaartziekenhuis is verdwenen. “Spijtig en heel erg jammer”, verzucht ze. “Hoe kan dat?”, vult Wim aan. “Het is toch wel te wijten aan de nonchalance en het niet onder controle hebben wat de gemeente allemaal bezat en bezit.”

Desalniettemin zijn de twee kunstenaars blij - en stiekem ook een beetje trots - dat de gemeente aangifte heeft gedaan. “Dat is toch een statement voor mijn gevoel”, reageert Wim in zijn atelier. “Zo voel ik dat”. Mecky beaamt dat. “Ja, dat vind ik ontzettend leuk. Het gaat mij natuurlijk aan hart, want het is gewoon heel mooi werk.”

Dat de gemeente aangifte heeft gedaan, is best bijzonder, vindt Spoelstra, die gespecialiseerd is in monumentale kunst. “Ik heb dat nog niet eerder gehoord. Maar ik vind het ook echt ongelooflijk dat het gewoon gebeurt: mensen die kunst meenemen die niet van hen is, omdat het er bijvoorbeeld al zo lang hangt. Het is een vreemde cultuur, maar wat mij betreft ook gewoon diefstal.”

Daarover gesproken: Wim zoekt voor de gein nog wel eens op zijn eigen naam op internet. Zo kan het dat hij een paar jaar geleden één van zijn eigen werken tegenkomt op Marktplaats. “Dat schilderij was ooit aangekocht door de gemeente en werd nu te koop aangeboden door een meubelboulevard uit Wijk bij Duurstede.”

Wim liet zijn vrouw onder haar meisjesnaam reageren op de advertentie met zijn eigen werk. “Enfin zij heeft het gekocht voor 150 euro. Een schilderij waar ik dus ooit geld voor heb gekregen, kwam bij mij terug voor 150 euro en ik kon het in principe weer verkopen.” Het inventarisnummer van de gemeente op de achterkant van het schilderij was verdwenen. “Weggebrand.”

Wim en Mecky hebben geen flauw idee waar hun kunstwerken zouden kunnen zijn. En dat geldt ook voor een aantal andere kunstenaars die we hebben gesproken. Van hen wist überhaupt niemand dat er sprake was van vermissing, laat staan dat de gemeente aangifte heeft gedaan. 

"Misschien ligt het ergens op een stoffige zolder. Of heeft iemand gedacht: het wordt gesloten, dit bevalt mij en ik neem het mee naar huis", oppert Wim. "Het zou ook best kunnen zijn dat iemand het heeft die meerdere werken uit het Slotervaartziekenhuis heeft meegenomen, maar ik heb geen idee."

Wim en Mecky maken zich geen illusies, maar hopen toch dat hun kunstwerken alsnog boven water komen. "Ik hoop dat het terechtkomt", zegt Mecky voor de muur in de woonkamer waar haar kunstwerk op geprojecteerd is. "Ik zou zelf gewoon willen weten waar het hangt of waar het terecht is gekomen. Het is ontzettend leuk om te weten in welke context het nu verkeert."

Ook Wim is nog altijd nieuwsgierig naar het verhaal achter zijn wandkleed. "Wat gebeurt er met je werk? Heeft het nog een functie? Waar is het? Ja, dat wil zeker weten".