"In Nederland is er geen uitgebreide dragqueen-cultuur". De Homo-encyclopedie van Nederland is uitgegeven in 2005, maar het hoofdstuk over drag - welgeteld twee pagina's  - is al hopeloos gedateerd.

Want wie wil, kan anno 2023 elke avond van de week wel ergens in de stad terecht voor drag. Op de Zeedijk en in de Reguliersdwarsstraat hosten grofgebekte queens bingoavonden, en beginnende artiesten jagen in talentenshows op geldprijzen en nieuwe Instagram-volgers.

Voor de meeste van hen ligt de lat veel hoger. Ze azen op deelname in televisieprogramma's of dromen van theatervoorstellingen. Drag is namelijk een miljardenindustrie. Amerikaanse sterren als Trixie Mattel en Bianca Del Rio, die naam maakten in het populaire programma RuPaul's Drag Race, vragen gemakkelijk 50 euro voor een kaartje.

Travestie

De populariteit van drag lijkt iets recents. Toch gaat de Amsterdamse geschiedenis van drag veel verder terug, vertelt Peter Koop. Op homohoreca.amsterdam schrijft hij over de roze horeca in de stad.

"In de jaren 50 had je in COC-sociëteit De Schakel al travestieoptredens. Later had je op het Leidseplein een bar met showtravestie, Madame Arthur. Daar kwamen ook veel hetero's kijken." En in de Warmoesstraat zat op nummer 131 een travestiebar, waar Aaïcha Bergamin, een trans vrouw en voorvechter voor transrechten, regelmatig optredens verzorgde.

Daarnaast had je ook regelmatig 't&t avonden', vertelt Koop. "Dat stond voor 'travestie en transseksueel', vaak bij het COC of Café De Biecht. Hans Wijtenburg speelde daarin een grote rol." Later, in 1997, begon Wijtenburg in de Utrechtsestraat de Lellebel. Het café groeide uit tot dé plek voor travestieten en trans personen uit heel het land. Wijtenburg stond als Desirée dello Stiletto avond na avond achter de bar.

De opening van de Lellebel werd destijds verzorgd door Nickie Nicole, in de jaren 90 was hij misschien wel Amsterdams bekendste man in dameskleren. "Ik kom uit New York en daar was drag toen al best bekend", vertelt Nicole. "Ik had daarmee een voorsprong."

In diezelfde tijd kwam in Nederland de commerciële televisie op, die veel Amerikaanse shows uitzenden. "Dat was mijn geluk. De slang uit die series druppelden door in de fashion en het alledaagse taalgebruik. Als Amerikaan was ik een nieuw, fris gezicht. Ik was op de juiste plek op het juiste moment."

Haar eerste klus kreeg Nicole van dj Joost van Bellen, die voor zijn avond in de Roxy een zogeheten candy girl zocht. Horecaondernemers als Manfred Langer en Frans Monsma geven Nicole daarna de kans om eigen avonden te organiseren in de populaire zaken van toen, zoals de Havana en de iT. "Daar was ik dan dagen van tevoren al mee bezig, met audities voor dansers en zangers."

Een drukke, maar vooral leuke tijd, herinnert Nicole zich. "We hadden allemaal zo'n lol. Het was echt één grote familie van nachtdieren."

Problemen ervoer Nicole naar eigen zeggen nooit. "Het waren de glorieuze jaren 90. Alles liep daar door elkaar heen." Op de befaamde Hollywood-feesten in de iT liep half Amsterdam rond in vrouwenkleren - als ze überhaupt al iets aan hadden. De extravagante Nicole paste daar naadloos in. "Ik was vooral mijn eigen persoon. Ik was geen drag queen, ik was Nickie Nicole."

Keurige heren

Waarin Nicole wél een uitzondering is, is dat ze een aardige boterham weet te verdienen met haar drag. "Wij boekten eigenlijk zelden travestieartiesten", verteld Edwin van Kollenburg. Na de dood van Manfred Langer in 1994 nam hij de iT over. "We hadden wel ontzettend veel travestieten. Vaak keurige heren." Van Kollenburg herinnert zich een professor in de natuurkunde, Wim, die elke zaterdag aan de poort stond te rammelen. "Dan rende hij met zijn vriendje naar het toilet en kwam in een glitterjurkje weer naar buiten. Stonden ze tot vijf uur te dansen. Ze sloegen geen weekend over."

Toch waren er ook al veel travestieten die het voor de show doen. "Ik doe het zelf al meer dan vijftig jaar", zegt Van Kollenburg. "Mandy More is een beetje een gek wijf. Ik doe ook Beatrix, maar dan ben ik heel keurig." Met Koningsdag en -nacht is Van Kollenburg nog altijd een veel gevraagde act. "Dit jaar sta ik in Den Bosch."

Van Kollenburg heeft nooit ruzie of nare opmerkingen gehad. "Alle rommel van de laatste tijd, zoals in Groningen en Eindhoven, en dragqueens die in Amsterdam worden lastig gevallen - daar begrijp ik niks van." 

Voorlezen

"Het wordt steeds erger", zegt dragqueen Rose Hill, al drie jaar de uitbater van de Lellebel. "Op zichzelf is de toegenomen openheid van de laatste jaren goed. Maar daar zitten dus ook nadelen aan." Het enige wat helpt, denk Hill, is de vragen die er zijn rondom drag blijven beantwoorden. "En we zijn ook actief met voorleesmiddagen."

Stichting Unboxed organiseert evenementen voor kinderen met dragqueens. Oprichter Lisa Maschhaupt: "Zo houden we het Magisch Bal, een groot kinderfeest in de Tolhuistuin tijdens de Pride." De laatste editie waren er zo'n tweehonderd kinderen. "Die vinden het magisch. Drag ongepast voor kinderen? Die hele discussie dat drag per definitie iets seksueels is, vind ik totaal uit zijn verband gerukt", zegt Maschhaupt. Zonde dat het door een kleine groep toch dat etiket krijgt opgeplakt, vindt ze. "We gaan zo hard Amerika achterna."

Maschhaupt geeft niet op. "Er zijn meer mensen die ons steunen dan die ons haten." Sinds kort biedt ze ook voorleesmiddagen aan voor bedrijven. "Dan kunnen mensen hun kinderen meenemen naar het werk en komt een dragqueen voorlezen."

Dat drag sexy kán zijn, is volgens veel mensen uit de sector zeker waar. Maar: het hoeft niet. "Vergelijk het met dansen", zegt de Amsterdamse dragqueen Skyla: "Dat gaat van ballet tot paaldansen. Drag is net zo veelzijdig."

Sommige artiesten gooien het daarom heel bewust over een andere boeg, zoals Ruud Douma. In 1989 staat hij voor het eerst op de planken in vrouwenkleding. "Ik wilde niet voldoen aan het toen gangbare travestie-clichébeeld van een dame in paillettenjurk met grote boa om haar nek en met een gigantische boezem. Ik wilde geen karikaturale vrouw neerzetten."

Douma's creatie, Dolly Bellefleur, is een 'sophisticated lady, een beauty with brains'. "Het gaat niet om cuppie cuppie maar om koppie koppie. Dat zie je ook aan haar uiterlijk. Ze is zo plat als een dubbeltje!"

Jarenlang gaat dat goed, vertelt Douma. Tot deze week, als ze meedoet aan een demonstratie in Rotterdam. De actie is een tegengeluid voor een kleinere demonstratie uit conservatieve hoek, tegen een voorleesmiddag met dragqueens. "Sindsdien slingeren reaguurders op social media allerlei verwensingen naar mijn hoofd waaronder doodsbedreigingen." Douma is enorm geschrokken. "Gaat het hier om oprispingen van eenlingen of is het een trend? Ik maak mij echt grote zorgen."

Dat juist dragqueens een doelwit zijn, is treurig maar niet verwonderlijk, denkt Jerrald Justin. Als directeur van The Drag Agency, een boeking- en managementkantoor, ziet hij dragqueens als het gezicht van de queergemeenschap. "Ze zijn onze fakkeldragers, onze mascottes. Ze zijn ook het meest zichtbaar. In drag zijn ze vaak ook twee meter lang, met zulk haar."

En wat als een dragqueen daar geen zin in heeft? Jimmy Meijvogel, die al tien jaar optreedt als dragqueen Heisa Jynx, vindt dat een goede queen juist voorop wíl lopen. "It comes with the job. Dragqueens zijn een soort superhelden voor onze gemeenschap. Het hoort er echt bij."

Kortom: je kan volgens Justin niet om dragqueens heen. "Zij lopen vooraan en trekken de aandacht voor ons allemaal. Dat zie je ook met Pride: ze staan altijd voorop de boot. Je kan een dragqueen niet verstoppen. Dat moet je ook niet proberen."