In het kader van een experiment was deze zomer het dragen van een mondkapje in de buitenlucht op verschillende drukke plekken in de stad verplicht. Door de oplopende coronabesmettingen en de toen geldende regionale aanpak van de crisis voelde voorzitter van de Veiligheidsregio Femke Halsema zich genoodzaakt deze stap te zetten. Het onderzoek naar de effecten van de proef werd echter in zo'n kort tijdsbestek opgetuigd, dat er geen hoge verwachtingen mochten zijn van de resultaten. Intern is nog gewezen op deze tekortkomingen van de pilot. Dat blijkt uit onderzoek van AT5.
In het Wallengebied, de winkelstraten Kalverstraat en Nieuwendijk en op de markten op Plein '40-'45 en de Albert Cuypstraat liepen mensen in de hete en drukke augustusmaand met een mondkapje op. Deed je dat niet, dan kon je op een bekeuring van 95 euro rekenen. Waar eerst nog coachend werd opgetreden, werden later honderden bekeuringen uitgeschreven. Na nog geen vier weken werd de proef stopgezet en keerde de mondkapjesverplichting in de buitenlucht niet terug.
Tweede golf
Aanleiding voor het onderzoek was het oplopend aantal besmettingen in de stad. Na de intelligente lockdown in maart werden maatregelen stap voor stap versoepeld. De verzachtende regels leidden ertoe dat het in de zomervakantie steeds drukker werd: toeristen en dagjesmensen wisten de stad weer te vinden.
De regionale en lokale overheden kregen van het rijk na de eerste golf meer verantwoordelijkheden bij de bestrijding van het virus. Het idee was om op regionaal niveau coronabrandhaarden uit te trappen om zo een tweede golf te voorkomen. Toen in de grote steden er steeds meer besmettingen werden vastgesteld, vreesden deskundigen al snel voor een tweede golf.
In veel landen om ons heen was het in de zomer al de normaalste zaak van de wereld: het dragen van een mondkapje. Het RIVM en minister Hugo de Jonge spraken echter meerdere keren van schijnveiligheid. Ook was de gedachte dat mensen door het dragen van een mondkapje zich minder goed aan de andere basismaatregelen, zoals de 1,5 meter-regel, zouden houden.
Winkeliers
Omdat winkeliers in de stad de bui voor nieuwe en scherpere maatregelen al zagen aankomen, wilden zij juist wel een mondkapjesplicht. "We zien in omringende landen dat iedereen dat heeft. De toeristen vragen ook aan ons: 'Waarom moet je hier geen mondkapje dragen in winkels en in winkelstraten? Wij zijn dat al gewend'', zei Pauline Buurma, straatmanager van de Kalverstraat tegen AT5.
Burgemeester denkt aan scenario dat in horeca als je aan een tafel zit het mondkapje af mag, maar als je beweegt (bv. richting uitgang/wc) mondkapje weer op moet
Op 20 juli sprak de Amsterdamse driehoek (gemeente, politie, en justitie) voor het eerst over een lokale mondkapjesplicht. Uit onderzoek van AT5 blijkt dat Halsema toen al een verplichting wilde instellen bij binnenruimtes zoals winkels, supermarkten en horeca. Uiteindelijk werd dat plan ruim een week later van tafel geveegd: juridisch was dat te ingewikkeld, zo stelden ambtenaren.
Drukke binnenstad
Ondertussen gingen de beelden van de drukke binnenstad letterlijk de hele wereld over. De uitpuilende straten op de Wallen - corona leek even niet meer te bestaan - zorgden voor flink wat commotie. Er moest iets gebeuren, zo was de opvatting op het stadhuis. Maar de deskundigen van het Outbreak Management Team (OMT) vertelden dat er geen wetenschappelijk bewijs aanwezig was voor een mondkapjesverplichting in de buitenlucht. Halsema besloot het daarop te gooien op het willen beïnvloeden van het gedrag van mensen.
De burgemeester vond voor haar experiment uiteindelijk steun bij minister van volksgezondheid Hugo de Jonge. Ook een onderzoek van het RIVM waaruit zou blijken dat mensen met een mondkapje juist voorzichtiger zouden zijn, zorgde ervoor dat Halsema met flink wat haast over wilde gaan tot besluitvorming.
In de op dat moment lopende discussie over mondkapjes werd juist vaak naar voren gebracht dat mondkapjes mensen juist onvoorzichtiger zou maken, omdat ze een gevoel van schijnveiligheid zouden geven. Het onderzoek van het RIVM leek dat te weerleggen.
De GGD collega’s vinden dat onderzoek niet heel overtuigend en willen zich daar niet over uiten
Intern was er echter ook kritiek op het plan om mondkapjes te gaan verplichten. Zo liet de Amsterdamse GGD via mailwisselingen weten dat het onderzoek van de gedragsunit het RIVM 'niet heel overtuigend' was en dat de GGD'ers 'zich daar niet over willen uiten'.
Op1
Op 24 juli schoof Anja Schreijer, hoofd algemene infectieziekten van de GGD Amsterdam, aan bij de talkshow Op1 om te praten over het bron- en contactonderzoek. In de dagen daarvoor werd er ook voor het eerst in de media gesproken over een mondkapjesplicht. Uit mailverkeer blijkt Halsema die avond ook mogelijk uitgenodigd zou worden bij de talkshow.
Er werd voorgesorteerd op het feit dat Schreijer en Halsema elkaar dan mogelijk voor de camera treffen en dus hun boodschap moeten afstemmen. ‘Zij (Schreijer, red.) kan de burgemeester op punt mondkapjes bijstaan indien nodig maar gaat niet in op inhoudelijke vragen over verplichting mondkapjes in de openbare ruimte. Ik heb Op1 duidelijk gemaakt dat zij er echt zit voor toelichting bron en contactonderzoek’, mailt een medewerker van de GGD.
Doel van het mondkapjesexperiment was om te onderzoeken of de basisregels van het RIVM - drukte vermijden, 1,5 meter afstand houden - met het dragen van een mondkapjes beter worden nageleefd.
Tekortkomingen onderzoek
Binnen de gemeente werd er al gewaarschuwd voor de tekortkomingen in het onderzoek, zo blijkt uit de stukken die zijn openbaar gemaakt. Tijdens een vergadering van de lokale driehoek (Politie, gemeente en justitie) stond op een zogeheten oplegnotitie: 'de korte voorbereidingsperiode en ook de mogelijke korte tijdspanne van de onderzoeksperiode maakt dat er geen hoge verwachtingen mogen zijn van de uitkomsten van het onderzoek.'
Voor Halsema was het onderzoek naar de mogelijke gedragseffecten van een draagplicht juist een belangrijke reden om het experiment te starten.
Vanwege de drukte werd toch besloten het experiment door te zetten: het Regionaal Beleidsteam ging akkoord met de pilot die uiteindelijk op 5 augustus startte in Amsterdam. Ook Rotterdam besloot het experiment in te gaan voeren: de twee steden trokken samen op.
Eind augustus werd de proef niet verlengd. Winkeliers, die eerder nog voor een verplichting hadden gepleit, waren daar inmiddels ook van teruggekomen: de omzet was in sommige zaken met de helft afgenomen.
Geen spijt
Halsema zei kort nadat dat besluit werd genomen tegen AT5 geen spijt te hebben van het experiment. 'Ik ben wel blij dat we het hebben gedaan. Ik sluit ook niet uit dat, na de evaluaties en bij een sterk stijgend aantal besmettingen, we het in ieder geval, in binnenruimtes, misschien eens terug moeten laten keren. In openbare, publieke ruimtes.'
In september werden de resultaten van het onderzoek gepubliceerd. Daaruit bleek dat de mondkapjesplicht er niet voor gezorgd heeft dat mensen meer afstand hielden van elkaar. Een serieuze gedragsverandering werd niet waargenomen door de onderzoekers. Mensen hielden zich in de gebieden waar de plicht gold niet beter aan de regel van het houden van 1,5 meter afstand tot elkaar, maar ook niet slechter.
Halsema noemde de onderzoeksresultaten in een persbericht ‘bemoedigend’, maar voerde de draagplicht in de buitenlucht niet opnieuw in. Wel stelde ze het nog te zien ‘als een aanvullend nuttig instrument dat, indien de omstandigheden erom vragen, kan worden ingezet.’
Landelijke plicht
Per 1 december besloot de landelijke overheid alsnog mondkapjes in publiek toegankelijke binnenruimtes in Nederland verplicht te stellen. Buiten mogen mensen nog steeds zonder mondkapje lopen: tot een nieuwe verplichting is het niet gekomen, ondanks dat Nederland deze winter door een tweede coronagolf werd getroffen en het hele land in een harde lockdown ging.
In een reactie laat de gemeente weten dat het besluit voor het experiment werd genomen door het Regionaal Beleidsteam (RBT), met daarin voorzitter Halsema, zes regioburgemeesters, de pollitie, het OM en de GGD. 'Zonder volledig zicht op een vaststaand effect vooraf. Dat is ook het idee van een pilot. De oplopende besmettingscijfers gaven ons inderdaad weinig voorbereidingstijd, maar we wilden graag weten wat de pilot zou kunnen opleveren aan informatie. Daarbij hielden we zeker rekening met de tekortkomingen die horen bij deze vormen van gedragsonderzoek. Vanwege de drukte en de bijkomende gezondheidsrisico’s was haast geboden. Ook moest het RBT roeien met de riemen die er waren.'
Ook stelt een woordvoerder dat de GGD, als onderdeel van het RBT, positief heeft geadviseerd op de pilot. 'Je kan dus niet zeggen dat de GGD twijfels had. Het was destijds (en is ook nu) geen geheim dat er tussen experts in de wereld verschillende opvattingen bestonden over de meerwaarde van het dragen van een mondkapje. Over die opvattingen is in het RBT en tussen ambtenaren onderling uiteraard ook gesproken en uiteindelijk een gezamenlijk besluit genomen.'
Heb jij ook een mening over de stad? Via het AT5-panel kan iedere Amsterdammer meedenken over actuele kwesties. Klik