Voor dit onderzoek zijn honderden interne documenten van de gemeente Amsterdam opgevraagd en geanalyseerd. De documenten geven een zorgelijke kijk achter de schermen van het Amsterdamse Bos. Zo blijkt uit een gespreksverslag uit 2020 met bezorgde boswachters dat zij de gemeente Amsterdam waarschuwen voor bodemvervuiling in het bos. Het riet langs de roeibaan de Bosbaan is volgens de boswachters zo vervuild, dat het riet na elke maaibeurt als chemisch afval wordt afgevoerd.

Vervuild gebied

Bodemonderzoekers trokken in 2018 en 2020 het gebied rond de Bosbaan in om grondmonsters uit de bodem te nemen. De bodemuitslagen bevestigen de zorgen van de boswachters. Er blijken zware metalen zoals nikkel, lood en kwik in de bodem te zitten. Ook worden er PAK’s, PFOS en PFOA (PFOS en PFOA zijn twee van de vele PFAS die er bestaan) in de grond gevonden. De onderzoekers spreken dan ook van ernstige bodemvervuiling. Het gaat om een vervuild gebied van meer dan 1.000 m2, waar in bijna 700m2 is sprake van een onaanvaardbaar ecologisch risico. De onderzoekers dringen er op aan om het gebied met spoed te saneren.

Er wordt daarnaast niet uitgesloten dat er op meer locaties binnen het gebied bodemvervuiling aanwezig is. In de oeverzones -waar het riet groeit- is tevens sprake van ernstige bodemvervuiling. Mocht de gemeente tijdens werkzaamheden grond uit de oevers halen, dan mag dit niet zondermeer worden teruggestort in andere delen van het bos, zo luidt het dringende advies van de bodemonderzoekers. Het gebied is inmiddels aangepakt. Het is niet duidelijk wat er met de verontreinigde grond is gebeurd en of de bodemvervuiling definitief verleden tijd is.

Niet alleen het poldergebied is vervuild. De afgelopen jaren is er bodemvervuiling gevonden bij de roeibaan, bij de kinderzwembaden, bij de kinderboerderij, rond het openluchttheater, bij de kanoverhuur, bij de zonneweide en bij vakantiepark EuroParcs. Op al deze locaties worden al decennialang (te) hoge concentraties zware metalen en chemische stoffen in de bodem gevonden. Deze stoffen komen op diverse plekken ook in het grondwater voor. Daarnaast zijn er op enkele plekken de beruchte PFAS gevonden. Op meer dan dertig plekken blijkt de bodem in het Amsterdamse Bos vervuild.

Bodemonderzoeken van 1996 tot 2023, -allen uitgevoerd in het Amsterdamse Bos- geven een schrikbarend beeld van het aantal vervuilde plekken in het bos. Om de bron van de grootste vervuiling in het bos te achterhalen, moet er teruggereisd worden naar de jaren ’60. In het water van De Nieuwe Meer om precies te zijn.

Potentieel gevaarlijk voor volksgezondheid en ecosystemen

De Nieuwe Meer is een voormalige zandwinput. Tot 1958 werd er zand gewonnen tot een diepte van 40 meter. Nadat de zandwinning was gestopt, is er bijna dertig jaar lang slib uit de Amsterdamse grachten in het water gestort (van 1963 tot 1989). Tot 1970 werd daar nog zuiveringsslib (afvalwater van rioolwaterzuiveringsinstallaties) gedumpt. Het gedumpte slib was volgens het Hoogheemraadschap Rijnland vermoedelijk sterk verontreinigd met zware metalen en chemische stoffen. Daarnaast zijn er langs de oevers jarenlang grote hoeveelheden puin gestort.

Wettelijke eisen voor flora en fauna bepalen dat de wateren een goed leefgebied voor de planten en dieren moet zijn. Maar volgens onderzoekers is de kwaliteit van het water in de Nieuwe Meer en rond de natuuroevers nog steeds ‘ontoereikend’. Het vervuilde slib en het puin hebben grote sporen achtergelaten in het bos. Op ruim vijf kilometer van de Nieuwe Meer bevat de bodem sporen van zware metalen en chemicaliën.

Bodemvervuiling is gevaarlijk voor de volksgezondheid en voor ecosystemen, aldus Compendium voor de Leefomgeving (CLO). Of er een daadwerkelijk effect optreedt voor de volksgezondheid, hangt af van de mate van blootstelling aan de aangetroffen verontreinigende stoffen. Zware metalen zoals die veel in het Amsterdamse Bos voorkomen, hechten zich makkelijk aan klei. Via water kan de vervuiling uiteindelijk ook in het bodemleven terechtkomen. Planten nemen zware metalen op uit de bodem, de lucht en het water. Dieren krijgen zware metalen binnen via het water en planten. Volgens het Voedingscentrum kan een langdurig te hoge inname van zware metalen voor mensen schade toebrengen aan de nieren, de lever, de hersenen en het zenuwstelsel.

Lood is volgens het Voedingscentrum zó giftig, dat er geen toelaatbare inname vastgesteld kan worden. De blootstelling met lood moet daarom zoveel mogelijk voorkomen worden. Zo lang de giftige stoffen diep in de bodem van het bos liggen verborgen, lijken de risico’s voor mensen op korte termijn te overzien. Anders wordt het wanneer er in de grond wordt gegraven, bijvoorbeeld om aanpassingen aan het bos te doen óf een voedselbos aan te leggen.

Optimale omstandigheden voor voedselbos

Het nieuwe voedselbos -vlak bij de kinderboerderij- is door kinderen samen Amsterdamse wethouder Melanie van der Horst in de winter van 2022 aangelegd. ‘Mensen die het écht nodig hebben kunnen hier straks gratis hun eten halen’, vertelt de Amsterdamse wethouder vol trots aan de aanwezige pers. Interne documenten van de gemeente Amsterdam laten echter een zorgwekkend beeld zien.

De locatie rondom het voedselbos blijkt zwaar vervuild. Op slechts een paar honderd meter afstand van het voedselbos zou er PFOS in de bodem aanwezig zijn. Dit valt niet te rijmen met de aanleg van een voedselbos, zo laten ambtenaren ongerust in een intern gemeentelijke document weten. Uit een onderzoeksrapport blijkt dat er in de bodem inderdaad een verhoogd gehalte aan PFOS en PFOA is gevonden. Daarnaast worden er een aantal chemische oplosmiddelen en PCB’s gevonden. Deze stoffen kunnen terecht komen in voeding, bijvoorbeeld via fruitbomen en -struiken.

In het grondwater wordt de giftige stof tetrachlooretheen gevonden. Dit chloorhoudende oplosmiddel wordt veel gebruikt in schoonmaakprocessen. De bodemonderzoekers vinden geen verklaring voor de aanwezigheid van deze stoffen. Omdat volgens de onderzoekers de hoeveelheid giftige stoffen relatief laag is, zien zij geen reden om verder onderzoek te doen. Wel wordt de gemeente Amsterdam geadviseerd om bij de definitieve indeling van het voedselbos, de juiste expertise in te schakelen om ‘optimale omstandigheden’ te creëren.

Emeritus Prof. dr. Pim de Voogt van het Institute for Biodiversity and Ecosystem Dynamics aan de Universiteit van Amsterdam maakt zich zorgen over de gevonden stoffen. De Voogt: ‘Tetrachlooretheen (ook wel PER genoemd) in de bodem kan gezondheidsklachten opleveren. Deze stof wordt gebruikt in stomerijen en kan bij tamelijk lage concentraties al zorgen voor oogirritatie, hoofdpijn, duizeligheid en zwakte. Planten nemen metalen en sommige PFAS op. Voordat er overgegaan wordt tot de verdere aanleg van een voedselbos, zal er bekeken moeten worden of de vervuiling die in de bodem en het grondwater daar ter plaatse is aangetroffen in het voedsel terecht kan komen en tot onaanvaardbare blootstelling zou kunnen leiden.’

Een stukje verderop van de kinderboerderij en het voedselbos is de situatie nog ernstiger. In 1995 stuitten onderzoekers rond het parkeerterrein van de geitenboerderij al op sintels, kooldeeltjes én wordt er een oliegeur waargenomen. Er blijkt een ondergrondse olietank van 5 meter lang in de grond te zitten. In 2000 saneert de gemeente Amsterdam een deel van het terrein en de olietank wordt uit de grond gehaald.

16 jaar later blijkt de vervuiling -ondanks het saneren van de grond- niet te zijn verdwenen. In twee verschillende bodemonderzoeken wordt melding gemaakt van een sterke vervuiling van PAK’s in de grond. PAK’s zijn stoffen die ontstaan door onvolledige verbranding. Ook worden er op enkele plekken lood en PCB’s gevonden in de bodem. De bodemonderzoekers adviseren om na graafwerkzaamheden in de bodem, de vrijgekomen grond niet terug te plaatsen. De grond moet via een speciaal bedrijf afgevoerd worden.

De Voogt is van mening dat de gemeente Amsterdam eerst verder onderzoek moet doen. De Voogt: ‘PFOS, PFOA en PCB’s kunnen evenzeer aanleiding zijn tot gezondheidsklachten. De gemeente Amsterdam doet er verstandig aan om te evalueren of de aangetroffen concentraties in bodem en grondwater boven de maximaal toelaatbare waarden liggen. Indien dit het geval is, moeten ze eerst maatregelen nemen voordat ze verder gaan graven en planten in het bos.’

1 miljoen kilo vervuilde grond

Bij het Vogeleiland worden verhoogde concentraties lood, PAK en PCB gevonden. Rondom het viaduct van de A9 en de Nieuwe Meerlaan richting de kinderboerderij, is de vervuiling van de bodem zo ernstig dat de grond volledig moeten worden afgegraven en afgevoerd naar een speciale verwerker. De bodem is tot op een diepte van een meter vervuild.

Onderzoekers constateren dat daar over een oppervlakte van minimaal 900 m2 sprake is van ernstige bodemvervuiling met PFAS, PCB’s en zware metalen. De bron van de enorme vervuiling lijken lekkende bassins op het terrein van Schiphol vlak naast het bos te zijn geweest. Als gevolg van een incident in 2008 met een sprinklerinstallatie in een hangar, kwam uit de installatie niet alleen water, maar ook het schuimblusmiddel PFOS.

Uit een rapport van de inspectie Verkeer en Waterstaat blijkt dat 10.000 liter schuimblusmiddel vrijkwam met daarin 143 kilo PFOS. Uiteindelijk moest 100 miljoen liter vervuild water met daarin de giftige stof PFOS tijdelijk worden opgeslagen in vijf opvangbassins bij Schiphol-Oost, vlak naast het Amsterdamse Bos. Die bassins bleken lek te zijn, waardoor de bodem en het grondwater alsnog verontreinigd zijn geraakt. Het heeft er alle schijn van dat deze ernstige vervuiling ook het bos heeft bereikt.

Bijna 13 kilometer aan wandelpaden gaat de komende jaren verdwijnen, om volgens de gemeente de natuur meer ruimte te geven. Maar deze wandelpaden bezorgen de gemeente Amsterdam echter nieuwe kopzorgen. Een bodemonderzoeksbureau boorde in april van het vorig jaar op 82 plaatsen gaten in de wandelpaden. Dit om te beoordelen of het wandelpad probleemloos verwijderd kon worden. De praktijk bleek weerbarstiger.

Teerhoudende laag

Op tientallen plekken blijken er teveel zware metalen, PAK-stoffen en minerale olie in de bodem te zitten, de onderzoekers spreken dan ook over een ernstige bodemververvuiling. Daarnaast bestaan veel wandelpaden uit een teerhoudende laag, sommige paden bevatten zelfs asbest. Het is voor gemeenten verboden om asbesthoudende paden te bezitten. Er moet dan ook met spoed gesaneerd worden, zo luidt het dringende advies.

Het onderzoeksbureau concludeert daarnaast dat een aantal wandellocaties formeel moet worden aangemerkt als 'asbestweg'. Volgens de wet moet de gemeente melding doen van een asbestweg bij de minister. Bovendien moet de gemeente ervoor zorgen dat gebruikers van het wandelpad niet aan asbest worden blootgesteld. Op de website van het Amsterdamse Bos wordt geen melding gemaakt van het afsluiten van deze wandelpaden. De weg naar het populaire openluchttheater ‘Bostheater’ heeft de gemeente eind maart van dit jaar aangepakt. Daar werd in de bodem teveel PAK’s gevonden. Maar Amsterdam heeft de grond in een gebied van meer dan 700 m2 niet afgegraven, maar bedekt met een ‘duurzame deklaag'.

 ‘Gemeente moet een gezondheidsbeleid maken’

Om ook toekomstige generaties van het Amsterdamse Bos te laten genieten, wil Amsterdam de natuurwaarde het Bos beter beschermen en versterken. De vraag is hoe realistisch dit is, gezien de tientallen met zware metalen en chemische stoffen vervuilde plaatsen. De gemeente is in de communicatie over deze bodemvervuilingen in het bos al jaren zwijgzaam. Er is nooit een melding of waarschuwing afgegeven over de risico’s van de chemische stoffen in de bodem. De gemeente -heeft ondanks tientallen waarschuwende onderzoeken- nauwelijks ingegrepen om de bodemvervuiling aan te pakken. Een groot deel van het bos is daarnaast nog niet onderzocht op bodemvervuiling. Het Amsterdamse Bos gaat de komende jaren verder op de schop. De vraag is wat dit betekent voor de gezondheidsrisico’s van bezoekers én voor de flora en fauna in het bos.

De Voogt pleit voor verder onderzoek naar bodemvervuiling in het Amsterdamse Bos. ‘De gemeente Amsterdam zou een evaluatie van de blootstelling van bezoekers -inclusief voor kinderen die in de grond wroeten of in het water badderen- kunnen maken op grond van de vele onderzoeksresultaten. Ook moet de gemeente de normoverschrijdingen van de bodemvervuiling vertalen in een ‘gezondheidsbeleid’. Afsluitend moet de gemeente kritisch kijken naar de mogelijke gevolgen van de bodemvervuiling voor de dieren en planten in het bos, want die lijken nu niet inzichtelijk te zijn.’