Wie door de stad loopt, kan er niet meer aan ontsnappen: het oog van de camera. Amsterdammers worden op steeds meer plekken gemonitord. Vergaande technologieën worden daarbij allang niet meer geschuwd. 

Zo is de gemeente een pilot gestart in de omgeving van de Johan Cruijff Arena, waar al een omstreden techniek wordt ingezet. Het college benadrukt dat het daar om gelaatsvergelijking gaat. 'Maar laat je door woord niet voor de gek houden. Want dat gaat gewoon net zo ver als gezichtsherkenning', stelt Lotte Houwing van privacywaakhond Bits of Freedom. 

Volgens haar nemen de camera's die nabij de Arena zijn geplaatst, je biometrische gegevens waar. En die zouden officieel gezien erg goed beschermd moeten worden. Maar het college stelt dat het anders ligt. 'Er is wel degelijk een verschil. Bij de Arena is er een test met gelaatsvergelijking, waarbij gebruikt wordt gemaakt van een aantal puntjes (ongeveer 40) in het gezicht, die vervolgens versleuteld worden opgeslagen', stelt een woordvoerder.

Het experiment vindt bovendien alleen binnen de Arena plaats, en niet in de openbare ruimte, vervolgt ze. 'Op de Arena Boulevard staan alleen telcamera's, om de drukte te monitoren. De beelden die gemaakt worden, zijn niet terug te leiden naar personen en er worden geen biometrische gegevens verzameld. Dat gebeurt overigens door geen enkele camera van de gemeente.'

Steeds vaker ingezet

Toch zetten overheden gezichtsherkenning volgens Bits of Freedom wel steeds vaker in. En dan wordt al snel gedacht aan landen als China, maar ook in Europa zou dat het geval zijn. 'Een gemeente moet zich houden aan de Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG)', vertelt Houwing. 'Maar als een gemeente dat wil, kan de AVG ook op een creatieve manier geïnterpreteerd worden. Daardoor is er op het gebied van gezichtsherkenning dan toch wel weer wat mogelijk.' En dat gaat in elk geval een stap te ver, vindt Bits of Freedom. 

Vooralsnog wordt gezichtsherkenning dus niet massaal ingezet in Amsterdam. Maar dat betekent niet dat je helemaal 'onbespied en anoniem' kunt blijven. Cameratoezicht vind je op steeds meer plekken. Niet alleen om overlast tegen te gaan, maar ook om het verkeer te managen. Bijvoorbeeld zodat taxi's uit bepaalde gebieden geweerd kunnen worden, of om snorfietsers van het fietspad af te houden. 

Het is van belang - zo is ook de gedachte van het college - dat Amsterdammers daar in elk geval van op de hoogte zijn. Maar is dat wel altijd zo? AT5 legde die vraag voor aan ruim tweeduizend Amsterdammers in een enquête over cameratoezicht. Een meerderheid van de ondervraagden zegt niet te weten of er in zijn of haar eigen buurt cameratoezicht is ingesteld. 

Incomplete informatiekaarten

De gemeente doet wel pogingen om hier transparanter over te zijn. Zo zijn er kaarten gemaakt, waarop makkelijk terug te vinden moet zijn waar de camera's precies hangen. Maar critici vragen zich af of de kaarten compleet zijn. Navraag bij de gemeente leert dat de kaarten niet up to date zijn. 'De kaarten zijn nog in wording', bevestigt een woordvoerder van wethouder Meliani (Digitale Stad).

'We moeten bijvoorbeeld nog een deel van de verkeerspalen aanduiden. Voorheen lag de plaatsing van deze palen bij de stadsdelen.' Wel zou dat hoog op de agenda staan. 'We vinden transparantie erg belangrijk. Geen enkele andere gemeente heeft een dergelijke kaart', zegt de woordvoerder.  

Maar niet iedereen is daarvan onder de indruk. Deskundigen wijzen op de informatieplicht van de gemeente; er mág helemaal geen onduidelijkheid bestaan over het precieze aantal camera's in de stad.', vertelt Rob van den Hoven van Genderen, Artificial Intelligence, Robot- en privacy-recht aan de Universiteit van Lapland en werkzaam aan de Vrije Universiteit (VU). 

'Dit is niet de bedoeling'

En dat vat hij niet lichtzinnig op. 'Het is een plícht. Je moet daarom duidelijk aangeven waar er camera's in de stad hangen, en ervoor zorgen dat deze zichtbaar zijn. In de praktijk wordt cameratoezicht vaak met een klein bordje aangegeven, dat is niet de bedoeling.'

Bits of Freedom kan dat beamen. Zelfs de zogenoemde pilot-gebieden worden slecht aangegeven, stelt Lotte Houwing. 'Terwijl daar wordt geëxperimenteerd met nieuwe vormen van cameratoezicht. Ook op het Marineterrein is een experiment gaande met surveillancecamera's. Maar pas als je heel goed zoekt, zie je daar een informatiebordje staan. Dat is dubieus.' Volgens het college gaat het hier daarentegen opnieuw om telcamera's, en worden daarmee alleen aantallen vastgelegd.

De hoogleraar privacyrecht wijst erop dat camera's allerlei gegevens vastleggen die voor meerdere weken opgeslagen kunnen worden - ook als je geen overtreding begaat. Volgens hem zou een burger toestemming moeten geven aan de gemeente om deze gegevens te gebruiken. Hij beaamt dat dat - in een stad als Amsterdam, die volhangt met bewegende ogen - een moeilijke exercitie is. 'Maar een burger moet dan in elk geval weten wat er met die gegevens gebeurt en wie deze gegevens verwerkt.' 

Kentekenherkenning: ook toegankelijk voor andere instanties 

Een voorbeeld. Op verschillende (toegangs)wegen in de stad hangen slimme verkeerscamera's. Deze Automatische Kentekenplaatherkenning (ANPR) houdt in de gaten welke voertuigen in de stad rondrijden en waar iets mee aan de hand is. Het systeem registreert bovendien op welke locatie, datum en rond welk tijdstip de foto is gemaakt. 

In principe zijn deze data alleen beschikbaar voor de gemeente. Maar ook een aantal andere instanties kan hiertoe toegang krijgen. 'Justitie mag bijvoorbeeld gebruikmaken van ANPR-gegevens bij verdenking van een misdrijf. Dat is dan in het kader van een lopend onderzoek', legt hoogleraar Van den Hoven van Genderen uit.

Een meerderheid van het AT5-panel heeft daar begrip voor. Maar dat begrip verschuift als blijkt dat naast justitie ook de Belastingdienst inzage kan krijgen in de ANPR-gegevens. Slechts 28 procent van de ondervraagden is daar voorstander van. Ook de hoogleraar vindt 'dat nog steeds een beetje eigenaardig'. 'Het gaat om veel meer informatie dan alleen maar het feit dat iemand van een openbare weg gebruikmaakt. Het zijn gevoelige gegevens, waar in principe ook misbruik van gemaakt kan worden.'

Het gaat wel eens mis

'Opsporingsdiensten willen zelf natuurlijk een zo ruim mogelijke interpretatie. Maar of dat echt mag, is uiteindelijk aan de rechter.' Zo heeft de Hoge Raad wel eens ingegrepen. In 2017 oordeelde die dat de Belastingdienst onterecht gebruik had gemaakt van ANPR-gegevens. Daar was volgens de Hoge Raad geen wettelijke grondslag voor. Inmiddels is de wet aangepast en krijgt de Belastingdienst meer ruimte. 

Ook de gemeente Amsterdam neemt het niet altijd nauw met de regels, zo kwam in 2019 naar voren in een onderzoek van Trouw. Een journalist van die krant ontdekte dat de politie jarenlang onterecht toegang had gekregen tot camerabeelden, die de gemeente gebruikte voor handhaving van de milieuzone. Inmiddels wordt dat dan ook op een andere manier geregeld, benadrukt een woordvoerder van wethouder De Vries (Verkeer). 'De politie kan alleen beelden van onze ANPR-camera's opvragen. En dat moet dan via een vordering van de officier van justitie.' Volgens hem kan dat bovendien 'alleen voor een specifiek kenteken'.

Sinds de werkwijze in 2019 is gewijzigd, heeft de politie dat zo'n 30 keer gedaan, stelt de woordvoerder. Het gaat dan om de maanden september tot en met december. In 2020 zijn er in totaal 45 vorderingen gedaan. Omgerekend gemiddeld bijna 4 kentekens per maand.

Na zo'n vordering heeft justitie dus beschikking over iemands ANPR-gegevens. Bijvoorbeeld om in te zetten als bewijs tijdens een rechtszaak, of om iemand staande te houden. De gegevens werden vorig jaar bijvoorbeeld gebruikt om een verdachte aan te houden. In die zaak bleek dat hij cocaïne had vervoerd. En in een liquidatiezaak mocht justitie de ANPR-gegevens van een verdachte als bewijs hanteren. 

'Zijn er geen andere manieren?'

Dat zijn de succesverhalen, maar een vordering leidt niet altijd tot een veroordeling, benadrukt Houwing (Bits of Freedom). 'Dan monitor je mensen dus op grootschalige wijze, voor slechts 45 vorderingen (2020). Terwijl je niet eens weet of deze wel tot een veroordeling leiden. Zijn er dan niet andere manieren?' Geen overbodige vraag, vindt privacy-expert Youssef Fouad van PwC. 'Om cameratoezicht te mogen plaatsen, moet je er als gemeente wel zeker van zijn dat er niet een minder ingrijpende manier is om je doel te bereiken.' 

Maar er zijn meer voorwaarden. Vanuit de AVG is 'doelbinding' één van de belangrijkste beginselen. Zo mogen gegevens voor 'doel X' niet zomaar voor 'doel Y' gebruikt worden. 'Toch lijkt het tegenwoordig bijna een wetmatigheid te zijn dat gegevens voor meerdere doelen worden ingezet. Maar daar is een wettelijke grondslag voor vereist', benadrukt hij.

Zo mag justitie gegevens vorderen als dat noodzakelijk is voor de opsporing, omdat dat is vastgelegd in de politiewet. Maar een bedrijf mag daar bijvoorbeeld niet zomaar toegang tot krijgen. Ook de gemeente mag gegevens, die verkregen zijn met een camera om de milieuzone te handhaven, niet zomaar voor andere doeleinden gebruiken. 

Aan de andere kant moet de gemeente ook weer niet té bang zijn om kansen te benutten, vindt Fouad. 'Als je bijvoorbeeld auto's met een bepaalde uitstoot uit de stad wil weren, dan kan cameratoezicht wel dé manier zijn om hierop te handhaven. Als de gegevens dan maar wel op een zorgvuldige manier worden verzameld en verwerkt.' Transparantie is volgens hem een belangrijke voorwaarde. 'Want uitbreiding, en daarmee misbruik van de gegeven bevoegdheid, van het gebruik van de gegevens ligt op de loer', voegt de hoogleraar privacyrecht toe. 

Ondergeplakte informatie-stickers  

Het is volgens hen daarom des te belangrijker dat de gemeente duidelijk aangeeft waar camera's hangen, met welk doel en wat er vervolgens met gegevens gebeurt. Een rondgang van AT5 door de stad laat zien dat dat lang niet altijd het geval is. Zo zijn er bij verkeerscamera's vaak geen bordjes geplaatst. Wel worden er rode stickers geplakt, waarop informatie over de camera staat.

Vaak is het goed zoeken: de sticker verdwijnt tussen andere logo's, of is nét achter een verkeerslicht geplaatst. Soms is er dan toch een extra bordje bij een verkeerscamera geplaatst. Overigens zijn deze ook niet altijd makkelijk te lezen, doordat de bordjes al wat vervaagd of vuil zijn. 

Een eenduidig beleid lijkt op dit vlak in elk geval te ontbreken. In sommige gevallen zijn er helemaal geen stickers of bordjes geplaatst. Een kwalijke zaak, vindt hoogleraar Van den Hoven van den Genderen. 'Het is wel erg makkelijk om als gemeente dan alsnog te veronderstellen dat een burger op de hoogte is van de situatie.' De hoogleraar vindt dat de gemeente Amsterdammers veel actiever moet informeren. 'Zelfs door bij elke inwoner een folder in de brievenbus te doen. Met daarop informatie over het gebruik van cameratoezicht, voor welke doelstellingen de camera's zijn geplaatst en waar dat is gedaan.'

'Veiligheid belangrijker dan privacy'

Toch blijken de meeste Amsterdammers (70 procent) die deelnamen aan ons onderzoek zich niet bepaald druk te maken om hun privacy. Veiligheid hebben zij toch net iets hoger in het vaandel staan. Hetzelfde geldt voor het handhaven van verkeer. 

Maar technieken worden steeds geavanceerder. Gezichtsherkenning inzetten om overlast of criminaliteit tegen te gaan, ziet een meerderheid nog wel zitten. Deze omstreden technologie gebruiken voor het handhaven van verkeer gaat de meeste panelleden dan wel weer te ver. 'Proportionaliteit is een belangrijk beginsel: waar gaat het voor gebruikt worden?', vraagt één van de ondervraagden zich af. 

'Bij het inzetten van nieuwe technologieën is het belangrijk om niet uit het oog te verliezen dat wat juridisch en technisch gezien mogelijk is, niet altijd hoeft te resoneren met wat maatschappelijk gewenst is', benadrukt privacy-expert Fouad van PwC. 'Er moet bijvoorbeeld ook onder burgers draagvlak voor zijn.'