Het hoge woord komt er begin dit jaar uit: politiechef Frank Paauw breekt in februari een lans voor de herinvoering van preventief fouilleren. Een bevoegdheid waarbij de politie in vooraf aangewezen gebieden passanten mag controleren op verboden wapens. 

De hoofdcommissaris zit dan negen maanden in Amsterdam nadat hij jarenlang leiding heeft gegeven aan de Rotterdamse politie. Paauw heeft in de havenstad - naar eigen zeggen - goede ervaringen met preventief fouilleren. Hij kan het middel op verschillende plekken inzetten. Bij de controles worden geregeld wapens in beslag genomen en dat sterkt Paauw in de effectiviteit ervan.

Wapengebruik

De politiechef wordt in de eerste maanden van zijn nieuwe baan in Amsterdam geconfronteerd met een hardnekkig probleem: het wapengebruik onder jongeren. Nieuw is dat niet, maar het aantal wapenincidenten onder minderjarigen stijgt op dat moment wél weer. Waren er in 2017 nog 208 incidenten, vorig jaar ging het om 320 wapenincidenten in de groep van 12 tot 18 jaar. 

En het blijft niet bij alleen het dragen van een mes of vuurwapen. Begin september wordt bij de flat Florijn in Zuidoost de 18-jarige Jay-Ronne Grootfaam op straat doodgestoken. De politie arresteert twee verdachten: jongens van 18 en 20 jaar oud. Uit camerabeelden blijkt dat het slachtoffer met een kapmes is toegetakeld. 

Van agenten en jongerenwerkers hoort de politiechef hoe normaal het is voor sommige jongeren om een wapen op zak te hebben. Volgens Paauw begint wapenbezit onder jongeren gemeengoed te worden. De dood van rapper Jay-Ronne illustreert de urgentie van het vraagstuk. 

Grootfaam was lid van een beruchte drill-rapgroep uit Zuidoost. Zijn dood zou volgens justitie voortvloeien uit een ruzie met andere drill rappers. En daar zit precies de angst van burgemeester Halsema en de top van de politie en het OM: jongeren - overigens niet alleen drill rappers - die zichzelf uit voorzorg bewapenen en niet terugdeinzen een mes of vuurwapen te gebruiken. 

'Effectiviteit gering'

Toch is Halsema, overtuigd van de ernst, begin september vorig jaar - na een aantal ernstige geweldsincidenten die zomer - nog glashelder: 'de effectiviteit van preventief fouilleren is gering en de negatieve gevolgen groot'. Amsterdam heeft het middel jarenlang  gebruikt, maar - en dat weet Halsema ook - de opbrengst woog niet op tegen de inzet. Ook organisaties als Amnesty International en Controle Alt Delete blijven de gemeente daaraan herinneren.

De stad komt vorig jaar zomer wel met 15 maatregelen om het wapenbezit terug te dringen. De gemeente wil meer interactie met scholen, zodat de politie bijvoorbeeld kluisjescontroles kan gaan uitvoeren. Er moeten lokale rolmodellen worden gecreëerd die publiekelijk afstand nemen van wapens en het gesprek over wapenbezit moet breder gevoerd worden, zodat jongeren zich er meer bewust van worden. 

Maar de incidenten - hoewel nog steeds incidenten - nemen niet af. De politie blijft minderjarigen zien die het doodnormaal vinden met een wapen rond te lopen. In Zuid worden begin dit jaar vijf minderjarigen opgepakt voor een gewapende straatroof. De jongste verdachte is 11, te jong om überhaupt voor de kinderrechter te verschijnen.

Paauw start discussie

De zorgen blijven. Paauw lijkt halverwege februari de vlucht naar voren te nemen en buiten het toneel van de Stopera de discussie over preventief fouilleren via AT5 nieuw leven in te blazen. Hij is er van overtuigd dat een vorm van controle op straat ervoor zorgt dat én wapens verdwijnen én er meer bewustwording komt om überhaupt maar geen wapen meer te dragen. 

Maar waar Paauw in Rotterdam het instrument de afgelopen jaren eenvoudig kan inzetten, stuit hij hier op weerstand. Preventief fouilleren ligt zeer gevoelig in de stad. Naast de vraag hoe effectief het middel nu precies is, blijkt uit onderzoek dat mensen met een niet-westerse migratieachtergrond zonder duidelijke reden worden staande gehouden.

Een dag na de woorden van Paauw nuanceert Halsema zijn uitspraken. Ze geeft aan niet te geloven in grootschalige preventieve fouilleeracties. Toch is het zaadje geplant. 

Onderzoek etnisch profileren

Het zijn Paauw, Halsema en hoofdofficier van justitie Lucas die vorig jaar zomer zelf vragen om een extern onderzoek naar etnisch profileren binnen de politie. Dat onderzoek wordt uitgevoerd onder 750 Amsterdammers, die op straat worden gevraagd naar hun contact met de politie. Van hen zijn 255 het afgelopen jaar ook met de politie in contact gekomen. Uit de enquête blijkt dat meer dan de helft het gevoel heeft dat bij de staandehouding huidskleur een rol speelt. 

De resultaten van het onderzoek komen eind februari naar buiten. De timing is pikant: twee weken nadat Paauw publiekelijk de discussie opent over fouilleeracties op straat. Halsema noemt de resultaten van het onderzoek ‘veelzeggend en ‘zorgelijk’, omdat 'te veel Amsterdammers gevoelens van discriminatie en uitsluiting ervaren'. De burgemeester belooft dat het dossier ‘onverminderd aandacht heeft op alle niveaus’.

Raad is tegen

Twee dagen na de uitkomst van het onderzoek debatteert de gemeenteraad met Halsema over het onderwerp. D66 noemt het kwalijk dat Paauw zijn idee via de media pitcht in plaats van het eerst te bespreken in de Stopera. Naast D66 zijn ook coalitiepartijen GroenLinks, de PvdA en de SP tegen preventief fouilleren. Zolang er geen zekerheid is dat de kans op etnisch profileren blijft bestaan, wil de progressieve meerderheid van de raad er niet aan. De driehoek kan de raad links laten liggen en de controles invoeren. Die bevoegdheid is er, maar daar is het dossier te gevoelig voor. 

Maar de contouren van een nieuwe vorm van preventief fouilleren worden dan al wel duidelijk. Het lijkt erop dat Paauw zijn burgemeester heeft kunnen overtuigen van het middel. Halsema spreekt in datzelfde debat over ‘gerichte, flexibele en kleinschalige acties. ‘Fouilleren 2.0’, zegt ze met een glimlach tegen haar driehoekspartner. 

'Gerichte' wapencontroles

De driehoek kondigt ruim een maand later de nieuwe aanpak aan. Halsema zegt dat het gaat om kleinschalige wapencontroles op een bepaalde ‘hotspot’, een door de burgemeester aangewezen veiligheidsrisicogebied. De controles zullen aselectief en ‘zonder aanziens des persoons’ plaatsvinden. Dat betekent bijvoorbeeld het controleren van elke zoveelste passant, het fouilleren van alle aanwezigen in een horecagelegenheid of een gehele groep personen die betrokken is bij de opname van een videoclip waar wapens in het spel zijn. 

De driehoek is vastbesloten het middel in te zetten en schrijft aan de gemeenteraad dat gefouilleerde personen standaard een brochure zullen krijgen met informatie over wapencontroles. Ook zullen passanten gewezen worden op het klachtrecht.  

Er gelden twee buitengrenzen: selectie op basis van uiterlijke kenmerken, zoals huidskleur, afkomst, nationaliteit of religie zijn niet toegestaan. Daarnaast mag het middel niet worden ingezet als verkapt opsporingsmiddel. De kleinschalige wapencontroles moeten in eerste voor een periode van drie maanden gaan plaatsvinden. 

Black Lives Matter

Hoe gevoelig het dossier ligt, blijkt weer ruim een maand later als op 25 mei George Floyd overlijdt als hij wordt aangehouden door de politie in de Verenigde Staten. Wereldwijd ontstaat ophef over het gewelddadige optreden van agenten in de Verenigde Staten. Black Lives Matter gaat wereldwijd de straat op en demonstreert begin juni ook op de Dam tegen politiegeweld. Er komen meer dan tienduizend mensen op af. Ook Halsema neemt poolshoogte. 

Tien dagen later komt de burgemeester tot de conclusie, na onder andere de protesten tegen politiegeweld, dat gerichte fouilleeracties in Amsterdam voorlopig geen goed idee zijn. Ze constateert dat er zowel in de raad als in de stad onvoldoende draagvlak is voor het plan. En dat draagvlak is voor haar essentieel. De driehoek gaat opnieuw het gesprek aan met verschillende partijen en inwoners om te kijken hoe en of het middel alsnog kan worden ingevoerd. Zo is het voor coalitiepartij PvdA van belang dat bij de controles onafhankelijke waarnemers aanwezig kunnen zijn. 

Opnieuw geweld

Ondertussen wordt de stad deze zomer wederom geconfronteerd met verschillende geweldsincidenten. Eind mei raakt in Zuidoost opnieuw een drill rapper ernstig gewond bij een steekincident. Een aantal gebouwen wordt beschoten, waaronder het W Hotel in de Spuistraat en een sportschool op de Johan Huizingalaan.

Bij de Nieuwe Meer wordt begin augustus de 24-jarige Bas van Wijk doodgeschoten. Vermoedelijk wil hij ingrijpen als iemand probeert een horloge te stelen van één van zijn vrienden. Tientallen mensen zijn getuige van de dodelijke schietpartij. Een losstaand incident, maar wel één met grote impact. 

Als de stad afgelopen week - in twee dagen tijd - opnieuw te maken krijgt met fors geweld - drie schietpartijen, twee gewonden - begint de politiek zich weer te roeren. Het duurt partijen als de VVD en Forum voor Democratie allemaal veel te lang voor de driehoek ingrijpt op straat.

Kentering

Twee incidenten vinden plaats in de Vechtstraat in de Rivierenbuurt. Er zit nog geen 12 uur tussen. Ook in Holendrecht wordt een woning beschoten. Het gaat om het huis van de moeder van een 19-jarige rapper die dinsdagmiddag in de Vechtstraat wordt beschoten. 

Preventief fouilleren staat afgelopen donderdag opnieuw hoog op de agenda van de gemeenteraad. Het lijkt erop dat de schietincidenten van vorige week voor een kentering hebben gezorgd nu ook de PvdA en de SP een opening bieden voor steun aan de plannen van de driehoek. 

Halsema heeft extra waarborgen ingebouwd: zo zegt ze toe dat er onafhankelijke waarnemers bij de controles aanwezig mogen zijn. En de proef gaat geen drie maanden maar een maand duren. En dat lijkt voor de PvdA en de SP - na opnieuw een week van geweld in de stad - reden om positiever tegenover de plannen te staan. 

En dat merkt Halsema ook. Ze laat er geen gras over groeien en besluit donderdag ter plekke de gerichte fouilleeracties aan te kondigen. Nog altijd tot afschuw van bijvoorbeeld D66, DENK, BIJ1 en haar eigen partij GroenLinks, die blijven waarschuwen voor de negatieve gevolgen en het risico op discriminatie door de politie.

'Rechtenstudenten of politici als waarnemers' 

Halsema memoreert donderdag dat de driehoek deze beslissing kan nemen zonder instemming van de raad. Hoewel de raad nog altijd in meerderheid tegen is, voelt Halsema nu blijkbaar wél genoeg politieke steun om het plan alsnog in te voeren. Wanneer de proef begint en waar, is nog onduidelijk. De burgemeester zinspeelt op rechtenstudenten die als waarnemers zouden kunnen fungeren. Of misschien wel politici van partijen die faliekant tegen preventief fouilleren zijn.

Of de controles wat gaan opleveren, is de vraag. Natuurlijk, er zullen ongetwijfeld messen of vuurwapens gevonden worden, maar of dat het geweld of de bewapening onder rivaliserende jongeren een halt toeroept, is de vraag. En dat weet Halsema ook. Maar het geweld in de stad, incidenten met minderjarigen en de roep om strenger op te treden, dwingt haar ook naar meer repressieve maatregelen te kijken.