Aan het begin van de coronacrisis werd er vooral gekeken naar Nederland als geheel. Premier Rutte kondigde landelijke maatregelen aan om het virus te bestrijden. Ook publiceerde het RIVM in eerste instantie nog met name landelijke cijfers, waaronder het aantal besmettingen en ziekenhuisopnames in heel Nederland. 

Inmiddels is de situatie veranderd. Er blijken nu vooral lokale uitbraken te zijn van het coronavirus. Zo vinden er in Amsterdam en Rotterdam meer besmettingen plaats dan in de provincies.  Burgemeester Halsema kondigde zelfs lokale coronaregels aan, die specifiek gelden in de stad. 

Clusters

Maar ook binnen Amsterdam bestaan er verschillen. Er zijn bijvoorbeeld relatief veel besmettingen bekend in West en Nieuw-West. Bovendien werden er 'clusters' geconstateerd onder studenten en horecabezoekers. 

Dankzij bron- en contactonderzoek kon dit in kaart gebracht worden. En dat is belangrijk, volgens viroloog van het Amsterdam UMC Menno de Jong, zodat de juiste maatregelen genomen kunnen worden. 'Als blijkt dat mensen vooral in privéomstandigheden geen afstand houden, ligt het voor de hand om daar restricties op te leggen', gaf hij als voorbeeld. 

Privacy

Ook kan het delen van dergelijke gegevens een waarschuwend effect hebben. Bijvoorbeeld als blijkt dat er in een specifieke wijk meer besmettingen plaatsvinden. Of als er relatief veel mensen besmet raken in horecagelegenheden. 

Maar hoever moet je daar eigenlijk gaan in het bekend maken van plekken waar besmettingen plaatsvinden? 'Zeker als privacy op het spel staat, is het belangrijk om te bedenken of een dashboard echt iets bijdraagt voor de bewoners van een stad', zegt medisch-ethicus Suzanne Metselaar.

Een zorgvuldige afweging is daarom nodig, stelt ze. 'Daarbij kijk je naar de mate waarin de gezondheid of veiligheid van burgers wordt verbeterd. En dat weeg je af tegen de mogelijke schade ervan.' Het gaat dan om 'hoe ernstig de schade is, hoe groot de kans daarop is en of dit groepen onevenredig treft.'

Meer risico's

Als voorbeeld noemt Metselaar het verplichten van mondkapjes. 'We weten niet of het werkt. Maar aan de andere kant is de schade, van het moeten dragen van een mondkapje, niet heel groot.'

Een lokaal dashboard brengt misschien wel meer risico's met zich mee, verwacht ze. 'Als je op die manier iets te weten komt over een specifieke bewoner, kan diegene daar hinder van ondervinden.'

Zo werkt een dashboard mogelijk stigmatiserend. 'Dan krijg je bijvoorbeeld de vraag: ben jij een jongen uit díe wijk, waar onlangs een besmetting heeft plaatsgevonden?'

Ook ondernemers kunnen daar last van hebben. 'Gaan mensen nog wel naar de bakker in een wijk waar veel besmettingen hebben plaatsgevonden? En wat als de restaurants daar dan leeg blijven?'

Schijnveiligheid

Misschien gaan mensen dergelijke plekken mijden, vervolgt Metselaar, terwijl dat eerder een schijnveiligheid oplevert. 'Het is niet zo dat er op andere locaties dan geen besmettingen plaats kunnen vinden. Mensen denken dan misschien onterecht dat ze daar niet voorzichtig hoeven te zijn. In dat geval werkt het dashboard averechts.'

Maar als onderzoek echt uitwijst dat het veiliger is om bepaalde plekken te mijden, kan dat wel effectief zijn, denkt ze. Tegelijkertijd blijft het van belang om te kijken of de mensen op die manier 'aantoonbaar beschermd worden'. 

Corona-app

Toch ziet ze een lokaal dashboard als 'het mindere kwaad', ten opzichte van de corona-app. Want de app zou nóg meer details vrijgeven. 'En hoe meer je inzoomt, hoe groter de angst is.'

'De app is daardoor een stuk controversiëler', stelt Metselaar. 'Dan kun je er in principe voor kiezen om niet de app te doen, maar wel een dashboard.'

Dashboard

Dat wordt ook al gedaan: er zijn inmiddels meerdere dashboards in ontwikkeling. Zo worden de landelijke én regionale cijfers gepubliceerd op het Dashboard van de overheid. Maar nu er meer lokale uitbraken zijn, wordt er ook al meer ingezoomd op steden en wijken.

Bij de Corona Locator Nederland is daar een begin mee gemaakt.Toch vermeldt de website nauwelijks wáár de besmettingen dan precies hebben plaatsgevonden, bijvoorbeeld op een school of op een feest. Er worden alleen berichten vanuit de media gedeeld daarover, terwijl een volledig overzicht ontbreekt. 

GGD

Ook GGD Amsterdam zoomt nu meer in op stadsdelen en wijken. 'Sinds drie weken publiceren we deze cijfers. Dat helpt natuurlijk in de bestrijding van het virus', aldus een woordvoerder.

Daarnaast wordt daar gewerkt aan een lokaal dashboard, waarop een overzicht te zien moet zijn. 

Toch geeft de GGD niet overal openheid over. Er wordt bijvoorbeeld niet gecommuniceerd bij welke specifieke horecagelegenheid, school of sportclub een besmetting heeft plaatsgevonden.

Privacy is daarbij het belangrijkste argument. 'We gaan daarom niet in op individuele gevallen', aldus de woordvoerder. Dat zagen we eerder ook al bij coronabesmettingen op scholen. In principe maakte de GGD niet publiekelijk bekend om welke school het ging, tenzij de school daar zelf voor koos.

Uitzondering

Wel worden er vaker uitzonderingen gemaakt. Zo kan de Veiligheidsregio ervoor kiezen om tóch een individueel geval bekend te maken, omdat dit in het algemeen belang zou zijn. Dat gebeurde bijvoorbeeld bij een vestiging van de Bijenkorf, die moest sluiten omdat een aantal medewerkers besmet bleek te zijn.

'We konden hier niet alle klanten van op de hoogte brengen, zonder dit publiekelijk bekend te maken. Daarom was het gerechtvaardigd om met deze informatie naar buiten te treden', stelt de woordvoerder van GGD Amsterdam.

Als er een besmetting plaatsvindt in een horecagelegenheid, is dat een ander verhaal. Daar worden de gegevens van gasten als het goed is altijd bijgehouden. 'Als mensen goed geregistreerd zijn, blijven we verder terughoudend met onze berichtgeving.'

Niet een volledig beeld

Maar als de GGD niet communiceert over individuele gevallen, zal het dashboard toch uiteindelijk ook geen volledig beeld geven? Dat kan ook helemaal niet, luidt de reactie van de woordvoerder, 'omdat we van relatief veel besmettingen niet weten waar ze hebben plaatsgevonden.'

'Moderne mensen bewegen veel', verklaart ze. 'De precieze gegevens hebben we dan niet.' De vraag is dan wat er gedaan kan worden met de informatie die er wél is. 'Wij dragen de informatie aan, zodat de Veiligheidsregio daar lokale maatregelen aan vast kan plakken. Daarin zijn wij zelf vooral adviserend', aldus de woordvoerder.

Ethisch

Ook onderzoekers Thijs Spanhaak en Björn van der Ster van het Amsterdam UMC denken dat 'de praktische haalbaarheid van een lokaal dashboard moeilijk op waarde te schatten is'. 'Hoe worden die data dan verzameld?', vragen ze zich af.

Want volgens hen brengt het RIVM 'terecht geen privacygevoelige informatie naar buiten'. 'Dan moet je daar echt zelf op gaan inzoomen. De vraag is of dat ethisch is.'

Machine learning

Zelf hebben Spanhaak (arts) en Van der Ster (post-doc machine learning) een andere manier gevonden om meer inzicht te geven in het coronavirus. Ze ontwikkelden, samen met collega Bart Geerts, een interactieve kaart. Deze is te vinden op windfall.ai.

Daar is in één oogopslag te zien in welke gebieden de meeste besmettingen hebben plaatsgevonden. Bovendien kan er dankzij machine learning een voorspelling gedaan worden over hoe zich dat ontwikkelt in de komende drie dagen. 

De onderzoekers plaatsen daarbij wel een 'dikke disclaimer'. 'Ga je beleid niet zomaar op de voorspelling aanpassen. Het blijft een wiskundig model, waarin de nodige nuances aangebracht moeten worden.'

Italiaanse taferelen

De onderzoekers kwamen in maart op het idee voor de kaart. 'We wilden iets voor Nederland doen. Om Italiaanse taferelen te voorkomen, was een kaart van belang.  Zodat je kunt zien wat er speelt en waar medische hulpmiddelen nodig zijn.'

Als voorbeeld noemen ze de IC-bedden. 'Het idee was dat er krapte zou ontstaan. Daarin konden we dan assisteren, door te laten zien in welke gebieden dat zou gebeuren.'

Inmiddels kijken Spanhaak en Van der Ster vooral naar de data van het RIVM, dat steeds meer cijfers op regionaal niveau publiceert. 'Nu is de grootste waarde van onze kaart dat je burgers kunt betrekken bij een maatschappelijk probleem', aldus de onderzoekers. 'Mensen zijn toch visueel, met behulp van de kaart kunnen ze informatie in hun eigen context plaatsen.'

Bovendien zouden mensen er rekening mee kunnen houden als er in een specifiek gebied meer besmettingen zijn, is het idee.

Geen heksenjacht

Toch gaan de onderzoekers niet een stapje verder, om ook meer informatie te geven op wijk- of straatniveau. Of over specifieke locaties, zoals winkels en café's.

'Die vraag hebben we wel gehad. En het is ergens voor te stellen dat mensen willen weten of de buren besmet zijn', zeggen ze. 'Maar dan wordt het al snel een soort heksenjacht. Dat moet je niet willen als maatschappij.'

'Zet mensen niet tegen elkaar op'

Tenslotte kun je er ook niet altijd wat aan doen dat je besmet bent geraakt, vervolgen de onderzoekers. Denk aan het geval van een dokter, die het coronavirus oploopt. 

'Is dat jouw schuld? Nee. Is dat jouw werk? Ja. Zet mensen daarom niet tegen elkaar op', luidt hun advies.